Firdavsu-l-iqbol

T A D Q I Q O T L A R
 
jahon ilmiy – metodik jurnali
 
 

http://tadqiqotlar.uz/ 

13-son_7-to’plam_May-2023
 
130 
Munisni «Firdavs ul-iqbol» asarining yaratilishida hech qanday individualizm yo'q, bu 
asar Abulg'oziy va mumkinki «Ravzat us-safo» asari taʻsirida yozilgandir» degani 
mohiyatan xatodir. Birinchidan, sulolaviy tarixnavislik faqat fors tarixshunosligiga xos 
emas. U janr yoki uslub jihatidan barcha tarixiy tafakkurga xos metoddir. Ikkinchidan, 
Munis o'zidan oldingi tarixchilar asarlari yoki ijod g'oyalaridan foydalanishi bu uning 
ijodkorligidan darak beradi. Uchinchidan, Munis sharq tarixnavislik an’analarini yangi 
hudud va xalq sulolaga tatbiq etgan muarrixdir. Va nihoyat, Munis o'z asarlarini 
Abulg'oziy asarlaridan farqli o'laroq juda murakkab, jimjimali, musajja’ nasrda, 
o'qimishli shaxslar va yuqori tabaqa namoyandalari uchun yozishga harakat qilgan. Bu 
erda uni fors yoki arab tarixnavislik uslublariga taqlid qilgan desa bo'ladi. Lekin bu 
erda ham u turkiy-o'zbek tilining imkoniyatlarini yana bir marta ko'rsatishga harakat 
qilgani maʻlum. 
Eltuzarxonning buxoroliklar bilan urush qilib, fojiali halok bo'lishiga qadar (3 iyul 
1806) Munis bir yildan sal ko'proq muddatda Sherg'ozi davri (1125/1712)gacha bo'lgan 
tarixni yozgandi. Keyin tanaffus uzoq vaqt (muddati madid) davom etadi. Keyin 
Muhammad Rahimxon (bir bazm chog'ida) unga ishni davom ettirishni va uning 
hukmronlik davrini ham yozishni buyuradi. 
Munis Eltuzarxondan oldingi hukmdorlardan Eshmuhammad biy va 
Muhammadamin inoq davrlari- dan boshlangan voqealarni 1807 yil o'rtalaridan 
yozishni davom ettirib, ancha vaqti va saʻy-harakatlarini sarflaydi. Muhammad 
Rahimxonning yettinchi yili bayoniga kelganda (uning keltirilgan oxirgi sana 21 safar 
1227/5 mart 1812 dir) birdan Munis Muxammad Raximxondan «Ravzat us-safo» 
tarjimasi uchun buyruq olib qayta «Firdavs ul-iqbol»ni yozishga kirishmadi.
Yuqorida aytilganidek, «Firdavs ul-iqbol»ni Ogahiy yozib tugatgan va undagi 
voqealar bayoni 1825 yilgacha etkazilgan. Ogahiy Munis qo'lyozmasi (avroqi parishon 
- tarqoq varaqlar; bu avroqi parishon ajzo - aʻzolari tarqoq varaqlar) ni 20 yildan keyin 
qayta tartibga keltirib, uni 1258/1842 yili tamom qiladi. 
Munis avvalboshida asarini «Iqbolnoma» deb nom bermoqchi edi. Keyin uni 
«Firdavs ul-iqbol» ga almashtiradi. Bu haqida asarda u: «Har taqdir bila bu muxtasar 
shuruig'a xomai ibtido surildi, chun bahori iqboli sohibqironiy bila Firdavsdek ziynat 
topib erdi, banoan alayh (shunga ko'ra) «Firdavs ul-iqbol»g'a mavsum bo'ldi», degan 
edi. 
Asar «bismilloh»dan so'ng: «Oliymakon sultonlarning dabdabai hashamati va 
garduntavon xoqonlarning kavkaba (ulug'vorlik, shon-shavkat)i davlati ul podshohi 
alalitloq (mutloq, butunlay)ning qullug'i bilan intizom toparkim, ...», deb boshlanib, 
keyin: «Muqaddima baʻzi maxsusoti a’loxoqoniy zikridakim osori iqboli sohibqironiy 
erdi», degan jumla bilan boshlangan muqaddima, beshta bob va xotimadan iborat. 
Munis birinchi bobda Odam atodan Nuh payg'ambar avlodigacha bo'lgan hodisalar 
zikri; ikkinchi bobda Yofasdan Qo'ng'irot sho'ʻbasigacha bo'lgan mo'g'ul hukmdorlar 

---