Firma ichidagi nizolarni tahlil qilish va ularni kelishuvlar nazariyasi asosida hal etish

J firmaning uning asosiy kontragentlari – o`zaro bog`liq korxonalar va davlat bilan o`zaro munosabatlariga to`xtaladigan bo`lsak, har bir firma kvazidoimiy o`zaro bog`liq korxonalar – «keyretsu» doirasiga ega. Bunda «Toyota» xilidagi yirik korporatsiyalarda o`zaro bog`liq korxonalar bosh firma atrofida uchta eshelonga guruhlanadi. Birinchisi – eng barqaror firmalar (neoklassik shartnoma asosida ishlovchi bundan o`zaro bog`liq korxonalarning soni «Toyota»da 122 ta), ikkinchisi – bozordagi vaziyat tubdan o`zgargan holatda ular bilan munosabatlar uzilishi mumkin bo`lgan (5437 ta) firmalar, uchinchisi - qisqa muddatli shartnomalar asosida ishlovchi yetkazib beruvchilardan (41703 ta firma) tarkib topadi. «Keyretsu»ni tuzishda o`zaro bog`liq korxonalarning nufuzi asosida transaksiya xarajatlarini tejash omiliga xatarni bo`lish omili qo`shimcha qilinadi: bozor kon’yunkturasining asosiy ta’sirini ikkinchi va ayniqsa uchinchi eshelon tarkibidagi o`zaro bog`liq korxonalar o`zlarida his etishadi.

Davlat bilan munosabatlarga kelsak, A firmadan farqli o`laroq J firma to`liq muxtoriyatga va mustaqillikka intilmaydi. Amalda davlatga yapon firmasi tomonidan korporativ manfaatlar va umuman jamiyat manfaatlari o`rtasidagi hakam, mediator sifatida, korporatsiyalar kurashida esa muvozanatni saqlashning kafili sifatida qaraladi.

4. 
   O`tish xilidagi korxona. Sharqiy Yevropa mamlakatlarida amalga oshirilgan bozor islohotlari B korxona bilan A firma o`rtasida yarim yo`lda turgan yana bir ideal xildagi korxona – o`tish xilidagi korxonaning paydo bo`lishiga olib keldi. O` korxonaning «oraliq» holati, biroq, uni B korxona va A firma elementlarining turli kombinatsiyalaridan foydalanib ta’riflash mumkinligini anglatmaydi. Hech bo`lmaganda O` korxonaning maqsadli funksiyasini olaylik: u ma’muriy buyruqlarlarni bajarishdan ham, foydani ko`paytirishdan ham iborat emas. O` korxona omon qolishga, mehnat jamoasini saqlab qolishga yo`naltirilgan, shu munosabat bilan ayrim tadqiqotchilar ushbu ideal xilni tavsiflash uchun hatto «omon qolishga yo`naltirilgan korxona» atamasini ham taklif etishdi.
   

O`tish xilidagi korxona maqsadlarini tanlashning o`ziga xos xususiyati uning mulkining tarkibiga bog`liq. J firmada bo`lgani kabi bu yerda ham mulkning formal va real tarkiblari o`rtasida nomuvofiqlik mavjud va bu ham «insayderlar» -

105

korxona xodimlari va rahbarlarining foydasiga. Bu yerda gap rekombinatsiyalangan mulk haqida borayapti, ya’ni unda quyidagilarga yo`l qo`yiladi:

• 
  xususiy va davlat mulki o`rtasidagi chegaralarning yo`qolishi. Davlat byudjetidan qat’i nazar rasmiy jihatdan xususiylashtirilgan korxona. Biroq davlatning shartnoma majburiyatlari va byudjet oldidagi majburiyatlarni bajarmagan korxonalarning bankrotligini e’lon qilishga tayyor emasligi, davlatning debitorlik qarzlarning bir qismini o`z zimmasiga olishga roziligini anglatadi. O`zaro hisob-kitoblarni o`tkazish amaliyoti «haqiqiy moliyaviy bitimlarni imtatsiya qiladi va korxonani to`xtatib qo`yishning iloji yo`qligi holatini shunchaki niqoblaydi, chunki bu ishchilarning noroziligini va ishlab chiqarishning pasayishini keltirib chiqaradi».
  

• 
  korxona tashkiliy chegaralarining yo`qolishi. To`lamasliklar muammosi nafaqat pul massasining ishlab chiqariladigan tovarlar va xizmatlar hajmiga mos kelmasligini, balki korxonalarning o`zi bilan o`zaro bog`liq korxonalarga tovar krediti berishga tayyorligini aks ettiradi. Shartnoma majburiyatlarini bajarishning past madaniyatini hisobga olgan holda, korxonalar tomonidan o`zaro to`lanmasliklarga ixtiyoriy ravishda yo`l qo`yilishining yagona izohi bo`lib o`zaro bog`liq korxonalar o`rtasida firma ichidagi oqimlar kabi tamoyillarda tovar-pul oqimini tashkil qilish imkonini beruvchi o`zaro nazoratning mavjudligi haqidagi tasavvur hisoblanadi.
  

• 
  mulkning formal va real tarkibining mos kelmasligi. Tashqi mulkdorlar, odatda, fond bozorining nooptimal faoliyat ko`rsatishi va menejerlar tomonidan axborot asimmetriyasidan opportunistik foydalanilishi tufayli O` korxona menejerlari ustida o`zlarining nazorat qilish huquqlarini amalga oshirolmaydilar. Natijada «agentlar» - menejerlar – hatto aksiyalarining asosiy qismi tashqi sarmoyadorlarga tegishli bo`lgan korxonalar ustidan ham nazoratni saqlab qolishadi.
  

Shunday qilib, omon qolishga yo`naltirilish «agentlar»ning «prinsipallar» tomonidan o`zlarining nazorat huquqining «ovoz berish» orqali ham, «chiqish» orqali ham amalga oshirilishi mumkin bo`lmagan vaziyatni saqlab qolishga urinishini anglatadi. Demak, «agentlar» opportunizmi O` korxona faoliyat ko`rsatishining muhim jihati hisoblanadi. Ta’kidlash lozimki, menejerlarning o`zlari xodimlar (ularning o`zlariga nisbatan «agentlar») ustidan nazoratni saqlab qolishga erishdilar. Ular buni moliyaviy qiyinchiliklarga qaramay korxona balansida ijtimoiy soha ob’ektlari (uy-joy-kommunal xo`jaligi, dam olish bazasi, bolalar muassasalari, natura shaklida ta’minlash)ni saqlab turishda ifodalanuvchi paternalizm siyosati hisobidan uddalashdi.

O` korxona tomonidan ishlab chiqarish aloqalari tarkibi transaksiya xarajatlarini kamaytirish mezoni bo`yicha emas, balki vaqt orqali tekshirilgan aloqani saqlab qolishga urinish asosida shakllanadi. 1993-1994 yillarda Rossiya korxonalarining aksariyati asosiy yetkazib beruvchilar (83%) va iste’molchilar (70%) bilan eski aloqalarini saqlab qolishdi va yangi sheriklarni topish istiqboliga shubha bilan qarashdi. Ta’minlash va sotish siyosatidagi konservatizmning

106

ehtimoliy talqinlaridan biri yangi sheriklar bilan shartnomalar tuzishning g`oyat yuqori transaksiya xarajatlari haqidagi tasavvurdan iborat. Birinchi navbatda bu yangi sheriklarning opportunistik xatti-harakatlarining yuqori darajada ehtimol tutilishi bilan bog`liq. Eski sheriklarning opportunizmi ularning yuzaga kelgan nufuzi va «qizillar» muhitida faqat «o`zinikiga» nisbatan amal qiluvchi alohida ahloq normalariga ega bo`lgan direktorlarining mavjudligi tufayli deyarli istisno etilgan.

107

Xulosa

1. 
   «Prinsipal-agent» muammosi har qanday tashkilot faoliyat ko`rsatishini murakkablashtiradi. «Agent»dan «prinsipal»ning foydaliligini oshiruvchi harakatlarni kutishadi, lekin «agent» hamma vaqt o`zi bilan «prinsipal» o`rtasida mavjud bo`lgan axborot asimmetriyasidan o`z foydasi yo`lida va «prinsipal» manfaatlariga zid ravishda foydalanishga harakat qiladi. Muammoni hal etish yo`llari bir nechta: yuqori harajatlar bilan bog`liq bevosita nazoratni kuchaytirish; «prinsipal» tomonidan «agentlar» musobaqasining tashkil etilishi; «agentlar»ning tashkilot faoliyatining daromadlarida ishtirok etishi va «agentlar»ning o`zlari tomonidan «prinsipal» funksiyalarining bajarilishi. «Prinsipal-agent» muammosini hal etishning ushbu variantlari firma ichki tuzilmasi uchta xilining tabiatini izohlaydi: unitar, xolding va multidivizional.
   

2. 
   Firmaning ichki tuzilishi tarkibini shartlab beruvchi omillarning har bir o`ziga xos kombinatsiyasi tashkiliy madaniyat asosida o`zini o`zi takror ishlab chiqarish tendensiyasiga ega. Gap tashkilotning trayektoriya bo`yicha rivojlanishi haqida borayapti. «Rivojlanishning tarixiy shartlanganlik samarasi»ning mavjud bo`lishi korxonalarning to`rtta ideal xili haqida gapirish imkonini beradi: buyruqbozlik iqtisodiyotida harakat qiluvchi korxona, A firma, J firma va o`tish xilidagi korxona. Korxonalarning bunday xillari buyruqbozlik iqtisodiyotida (sho`rolar xilidagi iqtisodiyotda), mutlaq raqobat iqtisodiyotida (Amerika xilidagi iqtisodiyotda), iqtisodiyotning korporativ modelida (yapon xilidagi iqtisodiyotda) va o`tish iqtisodiyotida yuzaga kelgan omillarning o`ziga xos kombinatsiyalarini aks ettiradi.