Fizika fanidan mustaqil ish !

(1.1) 

---

• Elektr zaryadining saqlanish qonuni. Juda ko‘plab, jumladan, o‘z 
tajribalari asosida ingliz fizigi M. Faradey 1843- yilda tabiatning 
fundamental qonunlaridan biri elektr zaryadining saqlanish qonunini 
ta’rifladi: Istalgan yopiq sistemada, sistema ichida qanday jarayonlar 
ro‘y berishidan qat’iy nazar, elektr zaryadlarining algebraik yig‘indisi 
o‘zgarmaydi:
• (48.1) 
• bu yerda n — sistemadagi zaryadlar soni. 
• Yopiq sistema deb tashqi jismlar bilan zaryad almashmaydigan sistemaga 
aytiladi. 
• Elektr zaryadi paydo ham bo‘lmaydi, yo‘qolmaydi ham, u faqat bir 
jismdan ikkinchisiga uzatiladi yoki shu sistema ichida qayta 
taqsimlanadi. 
• Elektr zaryadi — relativistik invariant kattalik bo‘lib, uning miqdori qanday 
sanoq sistemasida qaralayotganligiga, zaryadning harakatda yoki tinch 
turganligiga mutlaqo bog‘liq emas. 
• Elektr zaryadining SI dagi birligi. Elektr zaryadining SI dagi birligi 
hosilaviy kattalik bo‘lib, 1 A tok oqayotgan o‘tkazgichning ko‘ndalang 
kesim yuzidan 1 s da oqib o‘tgan zaryadlar miqdoriga tengdir. Bu zaryad 
miqdori 1 kulon (C) deyiladi. 
Elektr zaryadi va uning saqlanish qonuni. 
const
q
i



---

• Moddalardagi elektronlar miqdori. Erkin elektronlarining 
miqdoriga qarab, moddalar o‘tkazgichlarga, dielektriklarga 
va yarim o‘tkazgichlarga ajraladi. Butun hajmi bo‘ylab 
elektr zaryadini erkin o‘tkazuvchi moddalar o‘tkazgichlar 
deyiladi. Ular ikki guruhga bo‘linadi: 1) birinchi tur 
o‘tkazgichlar (metallar) — ularda zaryad (erkin elektronlar) 
ko‘chganda kimyoviy o‘zgarish ro‘y bermaydi; 2) ikkinchi 
tur o‘tkazgichlar (eritmalar) — ularda zaryadning ko‘chishi 
kimyoviy o‘zgarishlarga olib keladi. Erkin elektronlari 
amalda mavjud bo‘lmagan moddalar (shisha, plastmassalar) 
dielektriklar deyiladi. Yarim o‘tkazgichlar (germaniy, 
kremniy va hokazolar) o‘tkazgichlar va dielektriklar 
oralig‘ida bo‘ladi. 
Elektr zaryadi va uning saqlanish qonuni. 

---

Elektr maydoni kuchlanganligi.
• Elektr maydonni miqdoran baholash uchun elektr maydoni 
kuchlanganligi degan tushuncha kiritamiz.
•
Fazoning biror sohasida elektr maydoni mavjud yoki mavjud 
emasligini bilish uchun Shu sohaga sinov zaryadi kiritiladi. Agar 
sinov zaryadiga elektr kuchlar ta‘sir etsa Shu sohada elektr maydon 
mavjud, aksincha elektr kuchlari ta‘siri sezilmasa bu sohada elektr 
maydoni mavjud emas deb qaraladi.
•
Biror q zaryadi hosil qilgan elektr maydonga qc sinov zaryadi 
kiritilsa F/qc kuch xarakteristikasi hosil bo`ladi. Bu maydon 
kuchlanganligi deb ataladi va bu F kuch maydonning turli 
nuqtalarida turlicha bo`ladi. 
•
F/qc kuch xarakteristikasi sinov zvryadining tanlanishiga 
bog`liq bo`lmay, balki bu sinov zaryadi qaerda tursa, o`sha nuqtada 
elektr maydoni kuchlanganligini xarakterlaydi va quyidagicha
yoziladi:
• Agar q = 1 Kl bo`lsa, E = F bo`ladi Demak, maydonning biror 
nuqtasida birlik sinov zaryadiga ta‘sir qilayotgan kuch, maydonning 
Shu nuqtasidagi maydon kuchlanganligining fizik ma‘nosini anglatar 
ekan. SI sistemasida E ning birligi [E] = [V/m] 
c
q
F
Е =
(1.4) 

---

• Agar maydonni bitta nuqtaviy zaryad q
c
hosil qilayotgan bo`lsa, 
maydon kuchllanganligi bevosita Kulon qonuni tenglamasi orqali 
aniqlanadi: 
• Bu yerda r- zaryaddan maydonning qaralayotgan nuqtasigacha 
bo`lgan masofa. Elektr maydoni vektor kattalik bo`lib, u yo`nalishga 
ega. 
•
Ko`rinib turibtiki, biror nuqtada maydon kuchlanganligi aniq 
bo`lsa, u holda Shu nuqtga joylashtirilgan elektr zaryaga ta‘sir qiluvchi 
kuchni aniqlash mumkin: 
• Superpozitsiya metodi. q
1
va q
2
nuqtaviy zaryadlarning elektr 
maydonini qarab chiqaylik. ( 1-rasm)
•
Bu zaryadlarning natijaviy maydon kuchlanganligini vektorlar 
qoidasiga asosan topiladi. 
Elektr maydoni kuchlanganligi.