Fizika guruh talabasi eshimbetova shohistaning optika

I. BOB. GOLOGRAFIYA HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA 
1.1. Golografiya haqida tarixiy ma’lumotlar 
Golografiyaning matematik nazariyasi uning amalda tatbiq etilishidan ancha 
oldin paydo bo'lgan va venger kelib chiqishi bo'lgan ingliz fizigi Denes Gaborning 
rentgen mikroskopini takomillashtirish bo'yicha ishining kutilmagan natijasi bo'ldi. 
Gabordan ancha oldin Mitsislav Volfke va Uilyam Bragg tomonidan boshlangan 
ushbu tadqiqotlar transmissiya elektron mikroskopini yaxshilashga qaratilgan edi. 
1947-yilda Britaniyalik Tomson-Xyuston tomonidan patentlangan Gaborning 
texnologiyasi "elektron golografiya" deb nomlangan hamda hozirgacha elektron 
mikroskopida qo'llanilmoqda. Denesh Gabor fizika bo'yicha Nobel mukofotini 
1971- yilda gologramma printsipini ixtiro qilgani va ishlab chiqqanligi uchun oldi. 
Uning simob kamonli chiroq bilan yasalgan birinchi gologrammalari nurlanishning 
izchilligi yetarli emasligi sababli juda past sifatli edi. Optik golografiyaning 
rivojlanishi 1960-yilda lazer ixtiro qilingandan keyingina mumkin bo'ldi. 
"Golografiya" so'zi ixtirochining o'zi tomonidan ixtiro qilingan hamda qadimgi 
yunoncha so'zlardan tashkil topgan. 1962-yilda, deyarli bir vaqtning o'zida SSSR va 
AQShda lazer paydo bo'lganidan so'ng, gologramma usuli yordamida tasvirni yozib 
olish imkoniyati bo'yicha tadqiqotlar boshlandi. Sovet Ittifoqida ish GOI da amalga 
oshirildi. Vavilov Yuriy Denisyuk tomonidan, AQShda esa Gabor nazariyasi 
Michigan universitetidan Emmett Leyt va Yuris Upatnieks tomonidan mujassam 
etilgan. O'yinchoqlar poezdi va qushi tasvirlangan birinchi lazerli gologramma 
1964-yilda Ley va Upatnieks tomonidan yaratilgan. Sovet va amerikalik olimlar bir-
biridan mustaqil ravishda tadqiqotlar olib borishdi va ularning gologrammalari 
tubdan har xil yo'llar bilan olingan. Qo'shma Shtatlarda keyinchalik tasvirni yozib 
olish uchun "Leyt-Upatnieks usuli" deb nomlangan texnologiyadan foydalanilgan. 
Ushbu usul "transmissiv" deb nomlangan gologrammalarni yozib olishda ishlatiladi, 
qachonki ijro paytida tasvir fotografik plastinka orqali yorug'lik hosil qilganda hosil 
bo'ladi [4]. 
Sovet tadqiqotlari GOIda boshqa yo'nalishda olib borildi. Bu yerda ingichka 
qatlamli emulsiyalar o'rniga, qalin fotografik emulsiyalar ishlatilib, ular ro'yxatdan 

---

o'tishga imkon berdi, mos yozuvlar va ob'ekt nurlarining aralashuvidan tashqari, 
Lippmann rangli fotografiya usuli bilan yorug'likning rang komponenti. 1968-yilda 
Gennadiy Sobolev Denisyuk usuli bilan qilingan birinchi gologrammalarni oldi va 
ular ko'payishi uchun izchil nurlanishni talab qilmaydi. Keyinchalik bunday 
gologrammalar "aks ettiruvchi" deb nomlandi. SSSRda ishlab chiqarilgan 
texnologiya butun dunyoga "Denisyukning sxemasi" nomi bilan mashhur bo'lib, 
uning yordamida olingan gologrammalar "volumetrik" deb nomlanadi, chunki bu 
ma'lumotlar qalin fotografik emulsiyaning butun hajmiga yozib qo'yilgan. Ultra 
qisqa porlash vaqtiga ega bo'lgan hamda impulsli lazerlarning paydo bo'lishi 
harakatlanuvchi narsalarning gologrammalarini yaratishga imkon berdi. Xuddi shu 
1968-yilda birinchi golografik portretni Amerikalik Sibbert yozib oldi. Bir yil 
o'tgach, Polaroid tadqiqot laboratoriyalaridan amerikalik Stiven Benton keyinchalik 
"kamalak" deb nomlangan yana bir golografik usulni taklif qildi. Ushbu texnologiya 
asosida metall substrat bilan plastmassada tayyorlangan rangli gologrammalar oddiy 
yoritish ostida ko'rinadi. Benton usulining asosiy afzalliklaridan biri bu yuqori 
texnologiyali uskunalarni talab qiladigan va faqat sanoat sharoitida mavjud bo'lgan 
gologramma replikatsiyasining mavjudligidir. Bu haqiqiylikni tasdiqlash vositasi 
sifatida xavfsizlik gologrammalaridan keng foydalanishga sabab bo'ldi. 1976-yilda 
UNIATEK xalqaro kongressida Viktor Komar boshchiligida NIKFIda tayyorlangan 
dunyodagi birinchi 47 soniyadan iborat golografik film makarasi namoyish etildi. 
Golografiya - toʻlqinlar interferensiyasidan foydalanib buyumning fazoviy (hajmiy) 
tasvirini hosil qilish usuli. D. Gabor kashf etgan (1948), rus fizigi Yu.N. Denisyuk 
takomillashtirgan (1962). G. 60-yillarda lazer yaratilgandan keyin juda tez rivojlana 
boshladi. Gologramma rangli va rangsiz (oq-qora) boʻladi. Gologramma hosil qilish 
uchun linza yoki yigʻuvchi koʻzgu ishlatiladi. Gologramma yoki uning bir qismini 
yordamchi kogerent toʻlqin bilan nurlatib, buyumning tasvirini koʻrish mumkin. 
Buning uchun kogerent elektromagnit nurlar prizma yoki koʻzgu yordamida ikki nur 
dastasiga ajratiladi. Nur dastasining biri (asosiy nur) koʻzgu (prizma)ga, ikkinchisi 
(buyum nuri) esa buyumga yoʻnaltiriladi. Koʻzgu va buyumdan qaytgan nurlar 
fotoplastinkaga tushadi, unda gologramma hosil boʻladi. Gologramma asosiy nur 

---

bilan yoritilsa, buyum surati muallaq holda koʻrinadi (buyum suratini har tomondan 
koʻrish mumkin). Asosiy va buyumdan kaytgan nurlarning toʻlqin amplitudasi 
toʻlqinlar fazasiga ham bogʻliq. Asosiy nur fazasi fotoplastinka kengligida (bir 
qirrasidan ikkinchi qirrasigacha) tekis oʻzgaradi, chunki fotogotastinkaga tushgan 
toʻlqinlarning faza farqi buyumdan oʻtgan fazasiga bogʻliq. Buyumning har bir 
nuqtasidan qaytgan nurlar (toʻlqinlar)ning faza farqi buyum nuqtalari oraligʻi yoki 
hajmi haqida maʼlumot beradi. Demak, gologramma asosiy nur bilan yoritilsa, 
nuqtalarning fazadagi haqiqiy oʻrni (bir-biridan uzoqligi) koʻrinadi. "Buyum nuri" 
yoʻnalishini oʻzgartirib, bitta fotoplastinkaga bir qancha gologrammani joylashtirish 
mumkin. Golografiya fizika hamda texnikaning turli sohalarida, maʼlumotlarni 
kodlashda va akustikada, uch oʻlchovli kino hamda televideniyeda keng qoʻllaniladi. 
Golografiya (yunoncha - to'la yozuv) - interferensiya manzarasi yordamida yozuvni 
va to'lqin maydonini qayta tiklashning maxsus usuli. Bu usul interferensiya va 
difraksiya qonunlariga asoslangan. Jismlarning fazoviy tasvirini qayd qilishning va 
qayta tiklashning bu yangi usuli 1947-yilda ingliz fizigi D. Gabor (1900-1979) 
tomonidan kashf qilingan. Bu kashfiyoti uchun D. Gabor 1971-yilda Nobel 
mukofotiga sazovor bo’ldi. Golografiya ixtiro qilingan dastlabki yillarda unga 
yetarlicha e'tibor berilmadi. Buning asosiy sababi qizigan manbalar chiqaradigan 
yorug’lik to’lqinlari yordamida keskin interferensiya manzarasi hosil qilish-ning 
imkoni bo’lmaganligidadir. Ammo yuqori darajadagi monoxromatik nurlar — lazer 
nurlari paydo bo’lganidan so’ng bu usulning amalda qo’llanishida keskin burilish
ro’y berdi. 1977-yilda Lloyd Kross "kompozit" yoki "multipleks" deb nomlangan 
gologrammani ixtiro qildi. U boshqa barcha gologrammalardan tubdan farq qiladi, 
chunki u odatdagi fotosurat usuli bilan yaratilgan ko'plab alohida tekis 
forshortenajlardan iborat. Dastlab, texnologiya ob'ektni suratga olishni o'z ichiga 
olgan bo'lib, u ishlayotgan kino kamerasining ob'ektivi oldida aylantirilib, so'ngra 
ishlab chiqilgan plyonkaning alohida ramkalari umumiy gologrammaning tor 
chiziqlariga yozib qo'yilgan. Bunday gologramma, klassikadan farqli o'laroq, 
ob'ektning yorug'lik maydoni to'g'risida to'liq ma'lumotni o'z ichiga olmaydi va faqat 
gorizontal tekislikda ko'p burchakka ega, ammo oddiy fotosuratda bo'lgani kabi 

---

laboratoriyadan tashqarida ham tortishish mumkin. Bundan tashqari, agar suratga 
olish jarayonida ob'ekt harakatlansa, u holda kuzatuvchi gologrammani ko'rgan 
burchak o'zgarganda, bu harakat takrorlanadi . Multipleks golografiya an'anaviy 
stereogramlarni golografik shaklga o'tkazishning eng sodda va samarali usuli 
hisoblanadi.