«Fizika» kafеdrasi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 9 –rasm. Oyning yirik kraterli zonalari 8 –rasm.
- 10 – rasm. Oy sirtini “Appolon” ekipaji yordamida tekshirish
- 4. Gigant sayyoralar YUpitеr (Mushtariy)
- Santimеtrli diapaz о ndagi issiqlik radi о to`lqiklari; 2 . Dеtsimеtrli
- Saturn (Zuhal)
- 14 – rasm. Saturnning yirik yo’ldoshlari.
Oy - Yer yo'ldoshi. Oy Yerga eng yaqin osmon jismi bo'lib, u sayyoramiz yo'ldoshidir. Oyning Yer atrofidagi orbitasi barcha sayyoralarning Quyosh atrofida aylanish orbitasi kabi ellips shaklidadir. Shu tufayli Oyning Yerdan uzoqligi biroz o'zgarib turadi. U Yerga eng yaqin kelganda (orbitaning perigeyida) 363400 kilometr, eng uzoqlashganda (apogeyda) esa 405400 kilometr masofada bo'ladi. Oyning diametri 3476 kilometr bo'lib, uning hajmi Yer hajmining ellikdan bir qismini tashkil qiladi. Oy sirtida tortishish kuchi Yerdagidan 6 marta kam. Oy osmonda g'arbdan sharqqa tomon siljib, 27 kun 8 soatda Yer atrofini bir marta toia aylanib chiqadi. Oy o'z o'qi atrofida ham xuddi shuncha vaqtda bir marta aylanib chiqadi. Shu bois u bizga (ya'ni Yerga) doimo bir tomoni bilan ko'rinadi. Oy o'zidan nur chiqarmaydi. Quyoshdan tushayotgan nurlarni qaytarishi hisobiga bizga ko'rinadi. Oyda atmosfera deyarli yo'q. Oyning massasi Yerning massasidan 80 marta kichikdir. Oyda olam qutbi Yerdan qaraganda, atrofida yulduzlar aylanma harakat qiladigan Qutb yulduziga mos kelmaydi. Yerda, Olamning shimoliy qutbi Kichiq Ayiq yulduz turkumining a 9 –rasm. Oyning yirik kraterli zonalari 8 –rasm. Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 99 yulduziga to'g'ri kelsa, Oy uchun qutb - Ajdaho yulduz turkumining co yulduziga to'g'ri keladi va u yerda shu yulduz atrofida boshqa yulduzlar aylanma harakatlanayotgandek tuyuladi (Oy o'z o'qi atrofida aylanganligi tufayli). Oy relyefida Yernikiga o'xshash obyektlar ko'plab topiladi. Oyda ham pasttekisliklar, tepaliklar va tog'lar bor. Bu obyektlarni birinchi marta Galileo Galiley 1610-yilda Oyni o'zi yasagan teleskopdan kuzatib topgan edi. U pasttekisliklarga «dengizlar» deb nom bergan. Dengizlar degan nom shartli ravishda hozirgacha qo'llanilsa-da, aslida u yerlarda suvdan asar ham yo'q (69-rasm). Oy sirtida ham Yerdagi kabi vulqon otilishi hodisalari bo'lib turishini 1958-yili sobiq Ittifoq Fanlar Akademiyasi bosh astronomik observatoriyasi (Pulkovo) professori N. A.Kazirov aniqladi. O'sha yili olim Alfons krateridan gaz otilishini teleskopdan kuzatdi. Oydagi tog'lardan eng yiriklari Alp, Apenin va Kavkaz tog'lari deb nomlangan. Tog'larning balandligi ba'zan 9 kilometrgacha yetadi. Shuningdek, Oyda halqali tog'lar ko'plab uchraydi (98- rasm). Sirklar deb ataluvchi yirik halqali tog'lardan Klaviy va Shikkardlarning diametrlari 200 kilometrgacha yetadi. Yerdagi tog'lardan farqli o'laroq, Oy tog'lari ko'proq tik chiqqan bo'ladi. Oy orqa tomonining relyefi birinchi marta 1959-yili uchirilgan «Luna-3» avtomatik stansiyasi olgan rasmlardan nia'lum bo'ldi va Oyning to'liq globusini tayyorlashga imkon berdi. Oy orqa tomonining relyefi, bizga ko'rinadigan old tomoni relyefidan biroz farq qilib, «dengizlar» deyiluvchi pasttekisliklar kamroq kuzatiladi. «Luna-l 6», «Luna-20», «Luna-24» avtomatik stansiyalari Oy tuprog'i va jinslaridan namunalar keltirdi. «Luna-17» va «Luna-21» Oyga eksperimental laboratoriyalar («Lunoxod-l» va «Lunoxod-2»)ni eltdi. Bu laboratoriyalar Oyda bir necha o'n kilometrlik masofani o'tib, uning relyefi, tuprog'i tarkibi, seysmik va vulqonli hodisalar, kosmik nurlar hamda shu kabi ko'plab hodisalarni uzoq vaqt davomida o'rgandi. Oydan keltirilgan tuproq namunalarining analizi, Oy tuprog'i asosan to'rt xil jinslardan: mayda donador, g'ovak yirik donador jinslardan, brekchiya deyiluvchi minerallar siniqlaridan va regolit (mayda zarrachalar va changlar)dan tashkil topganligini ko'rsatdi. Bulardan birinchi uch xili kimyoviy jihatdan bir xil bo'lib, regolit esa meteor moddalar aralashmasidan iboratliligi aniqlandi va u Oy materiklari uchun xarakterli jins degan xulosaga kelindi. 1969-yilning iyunida AQSHning «Apollon-ll» kosmik apparatida ikki astronavt - Armstrong va Oldringlar Oyga qo'ndi. Oy ustida ular uzoq sayr qilib, Yerga Oy sirti toshlari, tuprog'i, kristallarini olib qaytishdi. «Apollon»lar Oyga 12 astronavtni muvaffaqiyatli qo'ndirib, Oyning relyefi, fizik tabiatiga tegishli qimmatli ma'lumotlarni qo'lga kiritishdi (10-rasm). Osoyishtalik «dengizi»dan olingan namunaning («Apollon-l 1») tarkibi 40-45% alyuminiy, 4- 6% titan va magniyga ega bo'lib chiqdi. Bo'ronlar «okeani»dan olingan namuna («Apollon-12») esa biroz boshqacha bo'lib, unda titan 2-3 marta kam, magniy, kobalt, vanadiy va skandiy esa aksincha ko'p bo'lib chiqdi. Agar Yer va Oy jinslarining kimyoviy tarkibi to'g'risida gapirilsa, bu jinslarda anchagina farq topiladi. Bu masalada ayniqsa, Oy changi deb nomlangan Oy sirti qatlami tabiati jihatidan diqqatga sazovordir. Uning tarkibi kristall siniqlari, temir-nikel aralashmali shisha donachalari, bir jinsli tiniq shisha parchalaridan tashkil topgan bo'lib, yuqori vakuum sharoitida joylashgani tufayli juda yopishqoqligi ma'lum bo'ldi. Oyni o'rganishning tabiat fanlari uchun muhimligi, uning atmosferadan xoliligidadir. Oyga o'rnatilgan kichik teleskop Yerdagi katta teleskoplar yordamida olingan osmon jismlari rasmlaridan bir necha marta sifatli materiallar olishga imkon beradi. Oyda o'rnatilgan o'rtacha kattalikdagi observatoriya Yerdagi o'nlab observatoriyalar xizmatini a'lo darajada o'tay olishi 10 – rasm. Oy sirtini “Appolon” ekipaji yordamida tekshirish Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 100 mumkin. Shuningdek, muayyan Yer atmosferasi elektromagnit nurlarining juda kam qisminigina o'tkazib, qolgan qismlari uchun «tiniq» emas. Oyda esa barcha to'lqin uzunliklarida Koinotni o'rganish imkoniyati mavjud. Kosmosdan sayyoramiz tomon turli to'lqin uzunligidagi nurlardan tashqari, elementar zarrachalarning oqimi ham uzluksiz kelib turadi. Bu zarrachalarning manbalari portlovchi yulduzlar, tumanliklar va asosan Quyoshdagi aktiv hodisalardir. Kosrnik nurlar deb yuritiluvchi bu oqim zarrachalari turli qiymatdagi energiyaga ega bo'ladi. Kosrnik nurlarning Yer atmosferasida ko'plab yutilib qolishi, ularni to'la o'rganishga imkon bermaydi. Oy sirtida turib bu nurlarni o'rganish esa, fiziklar uchun juda samarali bo'lib ko'p yangiliklar bera oladi. Shuningdek, Oyda qazilma boyliklar, qimmatbaho mineral va rudalar koni bo'lishi mumkinligi, uning tuproq namunalarini o'rganishdan ma'lum bo'ldi. Yaqin yillarga qadar Oyning kelib chiqishi haqida hukmronlik qilgan gepotezani biolog Charlz Darvinning o'g'li matematik va astronom Djoris Darvin taklif qilgan edi. Bu gepotezaga muvofiq, Oy Yerdan uning evolyutsiyasining dastlabki bosqichida ajralib chiqqan deb tushuntiriladi. Sayyoralaming Quyoshdan ajralganligi haqidagi kosmogonik gepoteza, hisoblashlar natijasida o'zini oqlamagach, Darvinning gepotezasi asosiga ham putur yetdi. Hozirgi davrda Oyning kelib chiqishi haqida ikkita gepoteza mavjud boiib, bulardan biriga ko'ra (Yuri, Derbiger va Alven) Oy Quyosh atrofida Yerga yaqin masofada aylanuvchi kichik sayyora bo'lgan va vaqt o'tishi bilan Yerga yaqinlashib, u bilan «ushlanib» qolgan. Natijada Yerning tabiiy yo'ldoshiga aylangan. Ikkinchi gepotezaga ko'ra (B.Yu. Levin boshchiligidagi guruh) Oy Yer • atrofida yig'ilgan chang zarrachalaridan, Yerning massasi hozirgi massasining qariyb 0,3-0,5 qismini tashkil qilgan davrlarda hosil bo'lgan. Bu gepotezaga ko'ra, Oyning «yoshi» Yerdan 100-200 million yilga kamroq bo'lishi zamonaviy ma'lumotlarga mos kelishi bilan diqqatga sazovordir. Bu ikki gepotezadan qay biriga ko'proq yon berish hozircha qiyin bo'lsa-da, Oyning ichki strukturasini va yoshini aniq o'rganish, yaqin kelajakda bu kosmogonik muammoni hal qilishga to'la imkon beradi. 4. Gigant sayyoralar YUpitеr (Mushtariy) – Quyosh tizimidagi Sayyoralarning eng kattasi va gigant sayyoralar о rasida eng ya х shi o`rganilgann. YUpit е rning diam е tri Е rnikidan 11 marta, massasi 318 marta, х ajmi 1314 marta katta, zichligi Е r zichligidan 3,5 marta kichik. YUpit е r Quyoshdan o`rta his о b bilan 5,2 astr о n о mik birlik mas о fada bo`lib, Quyosh atr о fini 12 yilda bir marta aylanib chiqadi. Uning aylanish o`qi о rbita t е kisligiga d е yarlik tik bo`lganidan, unda yil fasllari almashinmaydi. YUpit е r o`z o`qi atr о fida o`rta his о bda 9 s о at 55 min da to`la aylanib chiqadi. Bunday t е z aylanish tufayli u qutblaridan ancha siqilgan. Hamma gigant sayyoralar kabi YUpit е r juda qalin atm о sf е ra bilan o`ralgan bo`lib, biz shu atm о sf е radagi q о ra va о q rangdagi bulutlarnigina kuzatamiz (11-rasm). Q о ra bulutlar yuq о rir о qda j о ylashgan bo`lsa k е rak, chunki ular ya х shir о q ko`rinib turadi. Bu bulutlarning shakli to` х t о vsiz o`zgarib turadi. Kuzatiladigan d о g`lar о rasida ta х minan – 20° k е nglamadagi “Qizil d о g`” kamr о q o`zgaradi (12-rasm). Bu d о g` 1878 yildan b е ri ma’lum. “Qizil d о g`” tu х um shaklida bo`lib, uning katta diam е tri sayyora ekvat о riga parall е l h о lda 48 ming kil о m е trga cho`zilgan. YUpit е r bulutlarining t е mp е raturasi juda past, о q bulutlar s ох asida – 145º S va q о ra bulutlar s о hasida –105 °S ga t е ng. 11- rasm. Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 101 Sp е ktr о sk о pik kuzatishlardan YUpit е r atm о sf е rasida molekular v о d о r о d (N 2 , m е tan ( 4 CH ) va ammiak ( 3 NH ), s е zilarli miqd о rda ats е til е n ( 2 3 H C ) va etan ( 6 2 H C ) b о rligi t о pildi. Ba’zi ma’lum о tlar YUpit е r atm о sf е rasida 27 % g е liy b о r d е gan х ul о saga о lib k е ldi. Bulutlar qatlami ustidagi b о sim 1 – 2 atm atr о fida. YUpit е r kuchli ( Е rnikidan 10 – 100 marta katta) magnit mayd о niga va Е r singari radiatsi о n p о yaslarga ega. Magnit mayd о nning qutblanishi Е rnikiga qarama-qarshi; magnit o`qi sayyoraning aylanish o`qita 11° о g`ma va sayyora markazidan o`tmaydi, unga nisbatan siljigan. YUpit е rning radiatsi о n p о yaslari Е rnikidan 10000 marta int е nsivr о q. Sayyoradan 130000 km uz о qlikdan о lib b о riltan o`lchashlar (“Pi о n е r-10” stantsiyasi yordamida) radiatsi о n p о yaslardagi pr о t о n va el е ktr о nlar о qimi zichligi 10 6 – 10 7 sm -2 s е k -1 atr о fida, ularning zn е rgiyasi 50–60 MeV ekanini ko`rsatdi. YUpit е rning radi о nurlanishi 1955 y. da aniqlangan. Bu radi о nurlanishii uch qismga bo`lish mumkin: 1. Santimеtrli diapaz о ndagi issiqlik radi о to`lqiklari; 2 . Dеtsimеtrli (8 mm – 68 sm) diaiaz о ndagi to`lqinlar vaqt o`tishi bilan int е nsivligini d е yarli o`zgartirmaydi; 3. Dеkamеtrli (12–20 m) diapaz о ndagi, int е nsivligi tartibsiz va k е skin o`zgarib turadigan radi о signallar (radi о chaqkalishlar) sayyoraning as о san ikki s о hasidan tarqalganligi aniqlandi. YUpit е r yo`ld о shlarga eng b о y sayyora. Uning atr о fida 12 ta yo`ld о sh turli elliptik о rbitalar bo`ylab aylanadi. Bulardan to`rttasini: I о , Е vr о pa, Ganim е d va Kallist о ni Galil е y t о pgan edi. I о va Ganim е d o`lchamlari M е rkuriy bilan bir х il, q о lgan 8 ta yo`ld о sh XIX va XX asrlarda f о t о grafik usul bilan t о pilgan. Bulardan to`rttasi sayyora atr о fida t е skari yo`nalishda aylanadi. I о va Ganim е d Е rdagidan 1000 marta siyrak atm о sf е raga ega ekanligi aniqlangan. Saturn (Zuhal) – t е l е sk о pda qaraganimizda o`ziga хо s bir ko`rinishga ega bo`lib, unda aniq mat е matik shakldagi halqa b о r (12-rasm). Saturn diam е tri Е rnikidan 9,4 marta, massasi 95 marta, hajmi 750 marta katta, o`rtacha zichligi zsa Е r zichligi birligida 0,13, ya’ni 0,72 g/sm 1 ga t е ng. Atm о sf е rasi juda qalin bo`lganidan va sayyora х ajmini biz uning ko`rinma gardishi kattaligiga karab bah о lasak, uning o`rtacha'zichligi juda kichik h о s о blanadi, Saturn Quyoshdan 9,5 a.b. uz о qlikda harakatlanib, Quyosh atr о fini 29 yilu 5 о y 16 kunda bir marta aylanib chiqadi. O`z o`qi atr о fini esa (ekvat о r s о hasida) 10 s о at 14 min da, qutbga yaqin j о ylari 10 s о atu 28 min da bir marta aylanib chiqadi, Aylanish davri YUpit е rdagi kabi k е nglama о rtishi bilan bir о z. о rtib b о radi. Saturniing siqiqligi juda katta (0,1), u ammiak va m е tandan ib о rat qalin atm о sf е ra bilan o`ralgan. 1974 yilda uning atm о sf е rasi tarkibida etan t о pildi. Bu atm о sf е ra ustida ham YUpit е rdagid е k ekvat о ri bo`yicha cho`zilgan х ira p о l о salar, k о ra z о nalarni kuzatish mumkin. Sayyoraning infraqizil nurlarda o`lchangan ustki (bulutlar ustida) t е mp е raturasi – 180°S atr о fida. Saturn ham YUpit е r kabi radi о nurlanishga ega. Ta х minan 10 santim е trlik diapaz о ndagi radi о nurlar qutblangan, d е mak, Saturnda ham magnit mayd о ni va radiatsi о n p о yaslar mavjud bo`lishi k е rak. Saturn halqalari t е l е sk о pda eng go`zal manzara bo`lib ko`rinadi (13-rasm). Halqalar sayyora tanasiga va bir-birlariga yopishmagan uchta 12- rasm. 12 – rasm 13 – rasm. Saturn halqalari “Voyajer”lar nigohida Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 102 k о nts е ntrik yupqa halqadan ib о rat va Saturn ekvat о ri singari о rbita t е kisligiga 26°45' burchak о stida о g`ishgan. Halqalar o`zar о va sayyora sirtidan tiniq о chiq о raliqlar bilan ajratilgan. Sayyoraga eng yaqin turgan ichki х ira halqa juda aj о yib, shaff о f bo`lib, u о rqali Saturniing usti ko`rinib turadi. Е r bilan Saturnning o`zar о vaziyatlari o`zgarishiga qarab, Saturn halqalarining ko`rinishi ham o`zgaradi. Halqa bizga qirra t о m о ni bilan o`tirilganda, u faqat juda kuchli t е l е sk о plar yordamidagina ko`rinadi Halqalarning qalinligi 2 km dan 20 km gacha ekanligi aniqlangan. 1980-yilning kuzida Saturn yaqinidan AQSHning boshqa bir stansiyasi -«Voyajer-l» o'tdi. Og'irligi 825 kilo-grammli bu stansiya 1977-yilning 5-sen-tyabrida «Titan-Kentavr» uchiruvchi raketa yordamida Yerdan Zuhalga tomon yo'l olgan edi. Stansiyaning sayyora yaqinidan turib olgan rasmlari halqa o'nlab, hatto yuzlab mustaqil halqacha-' lardan tuzilganini va uning tekisligida kattaligi 80 kilomatrgacha bo'lgan mayda-mitti yoidoshlar ham aylanishini ma'lum qildi (13-rasm). Saturn yo'ldoshlaridan eng yirigi Titan bo'lib, Quyosh sistemasidagi sayyoralarning «oy»laridan kattaligi jihatidan ikkinchi o'rinda, ya'ni Ganimeddan (Yupiter yo'ldoshi) keyin turadi. Diametri 4850 kilometr. 1949-yildayoq J.Koyper Titan spektrida metanning «iz»larini ko'rib, sayyoraning bu yo'ldoshi qalin atmosferaga ega ekanligini birinchi bo'lib aniqladi. Keyinchalik Titan atmosferasida yetarlicha ko'p miqdorda vodorod kuzatildi. Zuhalning bu yirik yo'ldoshi haqida olingan ma'lumotlar, 1979-yil 9-sentyabrda Titandan 356 ming kilometr naridan o'tgan «Pioner-XI» avtomatik stansiyasi tadqiqotlari bilan to'la tasdiqlandi. Shuningdek, bu kosmik apparat yordamida Saturnning yana bir yo'ldoshi topildi va u kosmik stansiya sharafiga «Pioner qoyasi» degan nom oldi. Saturn yo'ldoshlaridan yana biri - Yapet (diametri 425 kilometr) sirt tuzilishi jihatidan juda «rang-barang»ligi bilan kishi diqqatini o'ziga tortadi. Bu yo'ldoshning ravshanligi, Saturn atrofida aylanish davri davomida qariyb olti martagacha o'zgaradi. Buning ikkita sababi bo'lishi mumkin: birinchisiga ko'ra Yapet sferik formaga ega emas deb tushuntirilsa, ikkinchisi Saturn yo'ldoshining yorug' va qorong'i yarim sharlari Quyosh nurlarini ikki xil qaytarishi natijasi deb uqtiriladi. 1980 yili «Voyadjer-l» Saturn yaqinidan o'tayotib, uning 6 ta yangi yo'ldoshini topdi.Ayni paytda bu sayyora atrofida topilgan yo'ldoshlar soni 30 tadan ortiq (14-rasm). Uran. Uran sayyorasi aslida musiqachi, keyinchalik mashhur astronom darajasiga ko'tarilgan V. Gershel tomonidan 1781-yili tasodifan topildi. Ma'lum bo'lishicha, sayyora ochilgunga qadar qariyb yuz yilcha ilgaridan kuzatilib kelingan ekan. Biroq astronomlar unga har doim xira bir yulduzcha sifatida qarab, ortiqcha e'tibor bermagan ekanlar. Sayyora orbitasini birinchi bo'lib peterburglik akademik A.I.Leksel hisoblab chiqdi. Uranning diametri 51 ming 200 kilometr. Massasi Yernikidan 14,6 marta katta, o'rtacha zichligi 1,27 g/sm 3 . Bu sayyora Quyoshdan o'rtacha 19,2 astronomik birlik masofada uning atrofida aylanadi. Sayyora gardishini ko'rish uchun uni kam deganda 100 martacha kattalashtiruvchi teleskopda kuzatish zarur bo'ladi. Uranning orbital tezligi sekundiga 0,8 kilometrni tashkil qiladi va Quyosh atrofida 84 yilda bir marta aylanib chiqadi. Biroq u o'z o'qi atrofida nisbatan tez aylanadi. Sutkasining uzunligi 16 soatu 24 minutni tashkil etadi. Garchi sayyora sirti detallarini ko'rib bo'lmasa-da, davriy ravishda uning sirti ravshanligi o'zgarib turishi yaqqol seziladi. 1986-yilning 24-yanvarida AQSH ning «Voyadjer-2» sayyoralararo avtomatik stansiyasi 14 – rasm. Saturnning yirik yo’ldoshlari. Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 103 Yerdan jo'naganidan 8 yarim yil key in Uran sayyorasidan 81 ming 200 kilometr naridan o'tayotib u 12 foizga yaqin geliy va taxminan 3 foiz metandan tashkil topganini aniqladi Olingan ma'lumotlar, uning markazida radiusi 0,3 sayyora radiusiga teng masofagacha og'ir elementlar - silikat, metal va metan, ammiak hamda suv birikmasidan vujudga kelgan muzdan tashkil topgan yadrosi borligini tasdiqladi. Yadro esa, taxminan 0,7 sayyora radiusigacha boruvchi vodorod va geliyning qalin po'stlog'i bilan o'ralganligini ma'lum qiladi. 1977-yilning 10-martida Uranning «hayoti»ga tegishli qiziq bir yangilik ochildi: uning atrofida ham, Saturn atrofidagi kabi halqa topildi. Bu kuni amerikalik yosh astronom olimlardan J.Elliot, E.Danxem va D.Minklar «uchar observatoriya» deb nom olgan maxsus samolyotga o'rnatilgan teleskop orqali Uranning SAO - 158687 deb nomlangan yulduzni bekitib o'tishini kuzatishdi. Kutilmaganda yulduzning Uran bilan to'silishiga 40 minut qolganda uning ravshanligi keskin kamayib, bir necha sekunddan so'ng dastlabki holatga kelgan. Shundan so'ng sayyora yulduzni to'sgunga qadar bunday hoi yana to'rt marta qaytarilgan. Va nihoyat, yulduzning sayyora diski bilan to'silishi 25 minutcha davom etgach, yana navbat bilan yulduzning ravshanligi oldingi to'silish davri bilan besh marta kamayib, so'ngra avvalgi holatiga kelgan. Kuzatuvchilar bunday hodisaning sababi, Uran atrofida birin-ketin beshta halqa joylashganligida deb to'g'ri aniqlashdi. Keyinchalik Uran halqalarini o'rganishlar, ular sayyora markazida 42 mingdan 51 ming kilometrgacha masofa orasida joylashganini va kengligi o'rtacha 4-8 kilometr atrofida bo'lib, eng chekkadagisiniki 50 kilometrgacha borishini aniqlandi (15-rasm). Hozircha Uran atrofida halqa qanday paydo bo'lganiga olimlar javob topa olganlaricha yo'q. Sayyoraning ekvatori orbitasi tekisligiga 97°55' burchak ostida yotib, uning aylanish yo'nalishi Veneraniki kabi barcha boshqa sayyoralarning aylanish yo'nalishiga qarama-qarshi bo'ladi. Bu esa, o'z navbatida, sayyorada yil fasllarining va kecha-kunduzning almashinuviga qiziq bir tus beradi. Jumladan, Uranning qutblarida 21 yil davomida Quyosh doimo gorizontdan ko'tarilib boradi. So'ngra shuncha vaqt tushadi. Binobarin, qutblarda bir kecha-kunduz 84 yil, 30° li kenglamasida 28 yil, 60° li kenglamasida esa 56 yil davom etadi. Sayyoraning ma'lum bir yarim sharida yoz ham bir necha yil davom etadi, biroq Quyoshning tafti ungacha yaxshi yetib bormaydi, chunki Uran osmonida Quyosh gardishi atigi 2' yaqin burchak ostida ko'rinadi xolos. Uran sirtini radionurlar asosida o'lchashlar, uning o'rtacha temperaturasi Selsiy shkalasida minus 200 gradus ekanligini ma'lum qildi. Uran asosan vodorod va geliydan tashkil topgan bo'lib, unda qisman metan ham borligi aniqlangan. Bugun mazkur sayyoraning atrofida topilgan yo'ldoshlar soni 21 ta. Shulardan ikkita eng yirigi Gershel tomonidan topilib, Titaniya va Oberon deb nomlangan. Birinchi marta bu nomlar fransuz eposida XII asrdan so'ng uchraydi. Keyinroq bu nomlar bilan V. Shekspirning «Yozgi tundagi tush» komediyasi qahramonlari yuritilgandan so'ng ular ayniqsa, ommabopbo'ldi. Uranning bu yo'ldoshlari topilgandan 64 yil o'tgach, astronom Lassel sayyoraning yana ikki yo'ldoshini ham Shekspir asarlarining qahramonlari nomlari bilan Umbriyel va Ariyel deb atadi. Va nihoyat, 48 yili J. Koyper Uranning beshinchi yo'ldoshini topdi va an'anaga ko'ra, Shekspirning «Bo'ron» ertak- piyesasi qahramoni - Miranda nomi bilan atadi. 15 – rasm. “Voyajer - 2” avtomatik stansiyasi (AQSH) tomonidan topilgan Uran halqalari Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 104 Uranning magnit maydoni kuchsiz boiib, u sayyoradan 0,6 million kilometrgacha cho'zilgan va Yerning radiatsion poyaslari kabi plazma bilan tolatilgan. Ko'rinma bulutlar bilan qoplangan ba==landlikda (bosim 0,5 bar ga teng) dipol maydonining kuchlanganligi 0,23 Ersted atrofida. Magnit dipolning o'qi, sayyoraning aylanish o'qi bilan 60° li burchakni tashkil etadi. Oxirgi yillarda Uranni Yerdan turib o'rganishlar natijasida uning atrofida dastlab 5 ta, keyinroq esa 9 ta halqasi borligi topildi. «Voyadjer-2» Uran markazidan 50 ming kilometr masofada uning o'ninchi halqasini kashf etdi. Dastlabki ma'lumotlar ushbu halqa «toshlari»ning o'lchamlari, ayrim hollarda bir metrgacha borishini ma'lum qildi. Sayyoralararo bu stansiya, Uranning Miranda deb nomlangan yo'ldoshdan 29 ming kilometrli masofadan o'tayotib sayyoraga tegishli bu yo`ldoshning relyefi - kraterlar, vodiylar, tog' tizmalari va jarliklardan iborat ekanligini aniqladi. Avtomatik stansiya sayyoraning Oberon deb ataladigan yo'ldoshida balandligi 6 kilometrga teng tog'ni topdi. «Voyadjer-2» Uranning shu paytgacha bizga noma'lum bo'lgan 10 ta yangi yo'ldoshini ochdi, ulardan eng kattasining diametri 160 kilometr bo'lib, sayyora atrofida 18 soatlik davr bilan aylanadi (16-rasm.). Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling