«Fizika» kafеdrasi


Download 5.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet16/32
Sana19.09.2017
Hajmi5.01 Kb.
#16096
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   32

Oy 

Yer  yo'ldoshi. 
Oy  Yerga  eng  yaqin  osmon  jismi  bo'lib,  u  sayyoramiz  yo'ldoshidir. 
Oyning  Yer  atrofidagi  orbitasi  barcha  sayyoralarning  Quyosh  atrofida  aylanish  orbitasi  kabi 
ellips shaklidadir. Shu tufayli Oyning Yerdan uzoqligi biroz o'zgarib turadi. U Yerga eng yaqin 
kelganda 
(orbitaning 
perigeyida) 
363400 
kilometr,  eng  uzoqlashganda  (apogeyda)  esa 
405400  kilometr  masofada  bo'ladi.  Oyning 
diametri  3476  kilometr  bo'lib,  uning  hajmi  Yer 
hajmining ellikdan bir qismini tashkil qiladi. Oy 
sirtida tortishish kuchi Yerdagidan 6 marta kam. 
Oy  osmonda  g'arbdan  sharqqa  tomon  siljib,  27 
kun 8 soatda Yer  atrofini bir marta toia  aylanib 
chiqadi. Oy o'z o'qi atrofida ham xuddi shuncha 
vaqtda  bir  marta  aylanib  chiqadi.  Shu  bois  u 
bizga  (ya'ni  Yerga)  doimo  bir  tomoni  bilan 
ko'rinadi. 
Oy 
o'zidan 
nur 
chiqarmaydi. 
Quyoshdan  tushayotgan  nurlarni  qaytarishi 
hisobiga bizga ko'rinadi. 
Oyda atmosfera deyarli yo'q. Oyning massasi 
Yerning massasidan 80 marta kichikdir. 
Oyda  olam  qutbi  Yerdan  qaraganda,  atrofida  yulduzlar  aylanma  harakat  qiladigan  Qutb 
yulduziga  mos  kelmaydi.  Yerda,  Olamning  shimoliy  qutbi  Kichiq  Ayiq  yulduz  turkumining  a 
 
9 –rasm. Oyning yirik kraterli zonalari 
 
8 –rasm. 

 
Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 
 
99 
yulduziga to'g'ri kelsa, Oy uchun qutb - Ajdaho yulduz turkumining co yulduziga to'g'ri keladi va 
u  yerda  shu  yulduz  atrofida  boshqa  yulduzlar  aylanma  harakatlanayotgandek  tuyuladi  (Oy  o'z 
o'qi atrofida aylanganligi tufayli). 
Oy  relyefida  Yernikiga  o'xshash  obyektlar  ko'plab  topiladi.  Oyda  ham  pasttekisliklar, 
tepaliklar  va  tog'lar  bor.  Bu  obyektlarni  birinchi  marta  Galileo  Galiley  1610-yilda  Oyni  o'zi 
yasagan  teleskopdan  kuzatib  topgan  edi.  U  pasttekisliklarga  «dengizlar»  deb  nom  bergan. 
Dengizlar  degan  nom  shartli  ravishda  hozirgacha  qo'llanilsa-da,  aslida  u  yerlarda  suvdan  asar 
ham yo'q (69-rasm). 
Oy  sirtida  ham  Yerdagi  kabi  vulqon  otilishi  hodisalari  bo'lib  turishini  1958-yili  sobiq  Ittifoq 
Fanlar Akademiyasi bosh astronomik observatoriyasi (Pulkovo) professori N. A.Kazirov aniqladi. 
O'sha yili olim Alfons krateridan gaz otilishini teleskopdan kuzatdi. 
Oydagi  tog'lardan  eng  yiriklari  Alp,  Apenin  va  Kavkaz  tog'lari  deb  nomlangan.  Tog'larning 
balandligi ba'zan 9 kilometrgacha yetadi. Shuningdek, Oyda halqali tog'lar ko'plab uchraydi (98-
rasm).  Sirklar  deb  ataluvchi  yirik  halqali  tog'lardan  Klaviy  va  Shikkardlarning  diametrlari  200 
kilometrgacha  yetadi.  Yerdagi  tog'lardan  farqli  o'laroq,  Oy  tog'lari  ko'proq  tik  chiqqan  bo'ladi. 
Oy  orqa  tomonining  relyefi  birinchi  marta  1959-yili  uchirilgan  «Luna-3»  avtomatik  stansiyasi 
olgan  rasmlardan  nia'lum  bo'ldi  va  Oyning  to'liq  globusini  tayyorlashga  imkon  berdi.  Oy  orqa 
tomonining  relyefi,  bizga  ko'rinadigan  old  tomoni  relyefidan  biroz  farq  qilib,  «dengizlar» 
deyiluvchi pasttekisliklar kamroq kuzatiladi. 
«Luna-l  6»,  «Luna-20»,  «Luna-24»  avtomatik  stansiyalari  Oy  tuprog'i  va  jinslaridan 
namunalar keltirdi. 
«Luna-17»  va  «Luna-21»  Oyga 
eksperimental 
laboratoriyalar 
(«Lunoxod-l» va  «Lunoxod-2»)ni eltdi. 
Bu  laboratoriyalar  Oyda  bir  necha  o'n 
kilometrlik 
masofani 
o'tib, 
uning 
relyefi,  tuprog'i  tarkibi,  seysmik  va 
vulqonli 
hodisalar, 
kosmik 
nurlar 
hamda  shu  kabi  ko'plab  hodisalarni 
uzoq vaqt davomida o'rgandi. 
Oydan 
keltirilgan 
tuproq 
namunalarining  analizi,  Oy  tuprog'i 
asosan  to'rt  xil  jinslardan: 
mayda  donador,  g'ovak  yirik  donador  jinslardan,  brekchiya
 
deyiluvchi  minerallar  siniqlaridan  va  regolit  (mayda  zarrachalar  va  changlar)dan  tashkil 
topganligini  ko'rsatdi.  Bulardan  birinchi  uch  xili  kimyoviy  jihatdan  bir  xil  bo'lib,  regolit  esa 
meteor  moddalar  aralashmasidan  iboratliligi  aniqlandi  va u  Oy  materiklari  uchun xarakterli jins 
degan xulosaga kelindi. 
1969-yilning iyunida AQSHning  «Apollon-ll» kosmik apparatida ikki astronavt - Armstrong 
va  Oldringlar  Oyga  qo'ndi.  Oy  ustida  ular  uzoq  sayr  qilib,  Yerga  Oy  sirti  toshlari,  tuprog'i, 
kristallarini  olib  qaytishdi.  «Apollon»lar  Oyga  12  astronavtni  muvaffaqiyatli  qo'ndirib,  Oyning 
relyefi, fizik tabiatiga tegishli qimmatli ma'lumotlarni qo'lga kiritishdi (10-rasm). 
Osoyishtalik «dengizi»dan olingan namunaning («Apollon-l 1») tarkibi 40-45% alyuminiy, 4-
6% titan va magniyga ega bo'lib chiqdi. Bo'ronlar «okeani»dan olingan namuna («Apollon-12») 
esa  biroz  boshqacha  bo'lib,  unda  titan  2-3  marta  kam,  magniy,  kobalt,  vanadiy  va  skandiy  esa 
aksincha ko'p bo'lib chiqdi. Agar Yer va Oy jinslarining kimyoviy tarkibi to'g'risida gapirilsa, bu 
jinslarda  anchagina  farq  topiladi.  Bu  masalada  ayniqsa,  Oy  changi  deb  nomlangan  Oy  sirti 
qatlami  tabiati  jihatidan  diqqatga  sazovordir.  Uning  tarkibi  kristall  siniqlari,  temir-nikel 
aralashmali shisha donachalari, bir jinsli tiniq shisha parchalaridan tashkil topgan bo'lib, yuqori 
vakuum sharoitida joylashgani tufayli juda yopishqoqligi ma'lum bo'ldi. 
Oyni  o'rganishning  tabiat  fanlari  uchun  muhimligi,  uning  atmosferadan  xoliligidadir.  Oyga 
o'rnatilgan  kichik  teleskop  Yerdagi  katta  teleskoplar  yordamida  olingan  osmon  jismlari 
rasmlaridan  bir  necha  marta  sifatli  materiallar  olishga  imkon  beradi.  Oyda  o'rnatilgan  o'rtacha 
kattalikdagi  observatoriya  Yerdagi  o'nlab  observatoriyalar  xizmatini  a'lo  darajada  o'tay  olishi 
 
10 – rasm. Oy sirtini “Appolon” ekipaji 
 yordamida tekshirish 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 
 
100 
mumkin. Shuningdek, muayyan Yer atmosferasi elektromagnit nurlarining juda kam qisminigina 
o'tkazib,  qolgan  qismlari  uchun  «tiniq»  emas.  Oyda  esa  barcha  to'lqin  uzunliklarida  Koinotni 
o'rganish  imkoniyati  mavjud.  Kosmosdan  sayyoramiz  tomon  turli  to'lqin  uzunligidagi  nurlardan 
tashqari,  elementar  zarrachalarning  oqimi  ham  uzluksiz  kelib  turadi.  Bu  zarrachalarning 
manbalari  portlovchi  yulduzlar,  tumanliklar  va  asosan  Quyoshdagi  aktiv  hodisalardir.  Kosrnik 
nurlar  deb  yuritiluvchi  bu  oqim  zarrachalari  turli  qiymatdagi  energiyaga  ega  bo'ladi.  Kosrnik 
nurlarning Yer atmosferasida ko'plab yutilib qolishi, ularni to'la o'rganishga imkon bermaydi. Oy 
sirtida  turib  bu  nurlarni  o'rganish  esa,  fiziklar  uchun  juda  samarali  bo'lib  ko'p  yangiliklar  bera 
oladi. 
Shuningdek,  Oyda  qazilma  boyliklar,  qimmatbaho  mineral  va  rudalar  koni  bo'lishi 
mumkinligi, uning tuproq namunalarini o'rganishdan ma'lum bo'ldi. 
Yaqin  yillarga  qadar  Oyning  kelib  chiqishi  haqida  hukmronlik  qilgan  gepotezani  biolog 
Charlz Darvinning o'g'li  matematik va  astronom  Djoris Darvin taklif qilgan edi. Bu gepotezaga 
muvofiq,  Oy  Yerdan  uning  evolyutsiyasining  dastlabki  bosqichida  ajralib  chiqqan  deb 
tushuntiriladi.  Sayyoralaming  Quyoshdan  ajralganligi  haqidagi  kosmogonik  gepoteza, 
hisoblashlar natijasida o'zini oqlamagach, Darvinning gepotezasi asosiga ham putur yetdi. 
Hozirgi  davrda  Oyning  kelib  chiqishi  haqida  ikkita  gepoteza  mavjud  boiib,  bulardan  biriga 
ko'ra  (Yuri,  Derbiger  va  Alven)  Oy  Quyosh  atrofida  Yerga  yaqin  masofada  aylanuvchi  kichik 
sayyora  bo'lgan  va  vaqt  o'tishi  bilan  Yerga  yaqinlashib,  u  bilan  «ushlanib»  qolgan.  Natijada 
Yerning tabiiy yo'ldoshiga aylangan. 
Ikkinchi  gepotezaga  ko'ra  (B.Yu.  Levin  boshchiligidagi  guruh)  Oy  Yer  •  atrofida  yig'ilgan 
chang zarrachalaridan, Yerning massasi hozirgi massasining qariyb 0,3-0,5 qismini tashkil qilgan 
davrlarda  hosil  bo'lgan.  Bu  gepotezaga  ko'ra,  Oyning  «yoshi»  Yerdan  100-200  million  yilga 
kamroq  bo'lishi  zamonaviy  ma'lumotlarga  mos  kelishi  bilan  diqqatga  sazovordir.  Bu  ikki 
gepotezadan qay biriga ko'proq yon berish hozircha qiyin bo'lsa-da, Oyning ichki strukturasini va 
yoshini  aniq  o'rganish,  yaqin  kelajakda  bu  kosmogonik  muammoni  hal  qilishga  to'la  imkon 
beradi. 
 
4. Gigant sayyoralar 
 
YUpitеr (Mushtariy)
 – Quyosh tizimidagi Sayyoralarning eng kattasi va gigant sayyoralar 
о
rasida eng  ya
х
shi o`rganilgann. YUpit
е
rning diam
е
tri 
Е
rnikidan 11 marta, massasi 318 marta, 
х
ajmi 1314 marta katta, zichligi 
Е
r zichligidan 3,5 marta kichik. 
YUpit
е
r  Quyoshdan  o`rta  his
о
b  bilan  5,2 
astr
о
n
о
mik  birlik  mas
о
fada  bo`lib,  Quyosh 
atr
о
fini 12 yilda bir marta aylanib chiqadi. Uning 
aylanish  o`qi 
о
rbita  t
е
kisligiga  d
е
yarlik  tik 
bo`lganidan,  unda  yil  fasllari  almashinmaydi. 
YUpit
е
r o`z o`qi atr
о
fida o`rta his
о
bda 9 s
о
at 55 
min da to`la aylanib chiqadi. Bunday t
е
z aylanish 
tufayli u qutblaridan ancha siqilgan. 
Hamma  gigant  sayyoralar  kabi  YUpit
е

juda qalin atm
о
sf
е
ra bilan o`ralgan bo`lib, biz shu 
atm
о
sf
е
radagi q
о
ra va 
о
q rangdagi bulutlarnigina 
kuzatamiz  (11-rasm).  Q
о
ra  bulutlar  yuq
о
rir
о
qda 
j
о
ylashgan  bo`lsa  k
е
rak,  chunki  ular  ya
х
shir
о

ko`rinib  turadi.  Bu  bulutlarning  shakli  to`
х
t
о
vsiz 
o`zgarib  turadi.  Kuzatiladigan  d
о
g`lar 
о
rasida 
ta
х
minan  –  20°  k
е
nglamadagi  “Qizil  d
о
g`”  kamr
о
q  o`zgaradi  (12-rasm).  Bu  d
о
g`  1878  yildan 
b
е
ri  ma’lum.  “Qizil  d
о
g`”  tu
х
um  shaklida  bo`lib,  uning  katta  diam
е
tri  sayyora  ekvat
о
riga 
parall
е
l h
о
lda 48 ming kil
о
m
е
trga cho`zilgan. 
YUpit
е
r  bulutlarining  t
е
mp
е
raturasi  juda  past, 
о
q  bulutlar  s
ох
asida  –  145º  S  va  q
о
ra 
bulutlar s
о
hasida –105 °S ga t
е
ng. 
 
 
11- rasm. 

 
Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 
 
101 
Sp
е
ktr
о
sk
о
pik  kuzatishlardan  YUpit
е
r  atm
о
sf
е
rasida  molekular  v
о
d
о
r
о
d  (N
2
,  m
е
tan 
(
4
CH
)  va  ammiak  (
3
NH
),  s
е
zilarli  miqd
о
rda  ats
е
til
е
n  (
2
3
H
C
)  va  etan  (
6
2
H
C
)  b
о
rligi 
t
о
pildi.  Ba’zi  ma’lum
о
tlar  YUpit
е
r  atm
о
sf
е
rasida  27  %  g
е
liy  b
о
r  d
е
gan 
х
ul
о
saga 
о
lib  k
е
ldi. 
Bulutlar  qatlami  ustidagi  b
о
sim  1  –  2  atm  atr
о
fida.  YUpit
е
r  kuchli  (
Е
rnikidan  10  –  100  marta 
katta) magnit mayd
о
niga va 
Е
r singari radiatsi
о
n p
о
yaslarga ega. 
Magnit mayd
о
nning qutblanishi 
Е
rnikiga qarama-qarshi; magnit 
o`qi  sayyoraning  aylanish  o`qita  11° 
о
g`ma  va  sayyora  markazidan 
o`tmaydi, unga nisbatan siljigan. 
YUpit
е
rning  radiatsi
о
n  p
о
yaslari 
Е
rnikidan  10000  marta 
int
е
nsivr
о
q.  Sayyoradan  130000  km  uz
о
qlikdan 
о
lib  b
о
riltan 
o`lchashlar 
(“Pi
о
n
е
r-10” 
stantsiyasi 
yordamida) 
radiatsi
о

p
о
yaslardagi  pr
о
t
о
n  va  el
е
ktr
о
nlar 
о
qimi  zichligi  10
6
  –  10
7
  sm
-2
s
е
k
-1
 
atr
о
fida, ularning zn
е
rgiyasi 50–60 MeV ekanini ko`rsatdi. 
YUpit
е
rning  radi
о
nurlanishi  1955  y.  da  aniqlangan.  Bu 
radi
о
nurlanishii  uch  qismga  bo`lish  mumkin:  1. 
Santimеtrli
 
diapaz
о
ndagi  issiqlik  radi
о
to`lqiklari;  2
.  Dеtsimеtrli
  (8  mm  –  68  sm) 
diaiaz
о
ndagi  to`lqinlar  vaqt  o`tishi  bilan  int
е
nsivligini  d
е
yarli  o`zgartirmaydi;  3. 
Dеkamеtrli
 
(12–20  m)  diapaz
о
ndagi,  int
е
nsivligi  tartibsiz  va  k
е
skin  o`zgarib  turadigan  radi
о
signallar 
(radi
о
chaqkalishlar) sayyoraning as
о
san ikki s
о
hasidan tarqalganligi aniqlandi. 
YUpit
е
r  yo`ld
о
shlarga  eng  b
о
y  sayyora.  Uning  atr
о
fida  12  ta  yo`ld
о
sh  turli  elliptik 
о
rbitalar  bo`ylab  aylanadi.  Bulardan  to`rttasini:  I
о

Е
vr
о
pa,  Ganim
е
d  va  Kallist
о
ni  Galil
е
y  t
о
pgan  edi.  I
о
  va 
Ganim
е
d  o`lchamlari  M
е
rkuriy  bilan  bir 
х
il,  q
о
lgan  8  ta 
yo`ld
о
sh  XIX  va  XX  asrlarda  f
о
t
о
grafik  usul  bilan 
t
о
pilgan.  Bulardan  to`rttasi  sayyora  atr
о
fida  t
е
skari 
yo`nalishda  aylanadi.  I
о
  va  Ganim
е

Е
rdagidan  1000 
marta siyrak atm
о
sf
е
raga ega ekanligi aniqlangan. 
Saturn  (Zuhal)
  –  t
е
l
е
sk
о
pda  qaraganimizda  o`ziga 
хо
s  bir  ko`rinishga  ega  bo`lib,  unda  aniq  mat
е
matik 
shakldagi halqa b
о
r (12-rasm). 
Saturn  diam
е
tri 
Е
rnikidan  9,4  marta,  massasi  95 
marta, hajmi 750 marta katta, o`rtacha zichligi zsa 
Е
r zichligi birligida 0,13, ya’ni 0,72 g/sm
1
 ga 
t
е
ng.  Atm
о
sf
е
rasi  juda  qalin  bo`lganidan  va  sayyora 
х
ajmini  biz  uning  ko`rinma  gardishi 
kattaligiga karab bah
о
lasak, uning o`rtacha'zichligi juda kichik h
о
s
о
blanadi, 
Saturn Quyoshdan 9,5 a.b. uz
о
qlikda harakatlanib, Quyosh atr
о
fini 29 yilu 5 
о
y 16 kunda 
bir  marta  aylanib  chiqadi.  O`z  o`qi  atr
о
fini  esa  (ekvat
о
r  s
о
hasida)  10  s
о
at  14  min  da,  qutbga 
yaqin  j
о
ylari  10  s
о
atu  28  min  da  bir  marta  aylanib 
chiqadi,  Aylanish  davri  YUpit
е
rdagi  kabi  k
е
nglama 
о
rtishi  bilan  bir 
о
z. 
о
rtib  b
о
radi.  Saturniing  siqiqligi 
juda  katta  (0,1),  u  ammiak  va  m
е
tandan  ib
о
rat  qalin 
atm
о
sf
е
ra bilan o`ralgan. 1974 yilda uning atm
о
sf
е
rasi 
tarkibida  etan  t
о
pildi.  Bu  atm
о
sf
е
ra  ustida  ham 
YUpit
е
rdagid
е
k  ekvat
о
ri  bo`yicha  cho`zilgan 
х
ira 
p
о
l
о
salar, 
k
о
ra 
z
о
nalarni 
kuzatish 
mumkin. 
Sayyoraning  infraqizil  nurlarda  o`lchangan  ustki 
(bulutlar ustida) t
е
mp
е
raturasi – 180°S atr
о
fida. 
 
Saturn  ham  YUpit
е
r  kabi  radi
о
nurlanishga  ega. 
Ta
х
minan  10  santim
е
trlik  diapaz
о
ndagi  radi
о
nurlar 
qutblangan, d
е
mak, Saturnda ham magnit mayd
о
ni va 
radiatsi
о
n p
о
yaslar mavjud bo`lishi k
е
rak. 
Saturn  halqalari  t
е
l
е
sk
о
pda  eng  go`zal  manzara 
bo`lib  ko`rinadi  (13-rasm).  Halqalar  sayyora  tanasiga  va  bir-birlariga  yopishmagan  uchta 
 
12- rasm.
 
 
12 – rasm 
 
13 – rasm. Saturn halqalari 
“Voyajer”lar nigohida 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 
 
102 
k
о
nts
е
ntrik  yupqa  halqadan  ib
о
rat  va  Saturn  ekvat
о
ri  singari 
о
rbita  t
е
kisligiga  26°45'  burchak 
о
stida 
о
g`ishgan.  Halqalar  o`zar
о
  va  sayyora  sirtidan  tiniq 
о
chiq 
о
raliqlar  bilan  ajratilgan. 
Sayyoraga eng yaqin turgan ichki 
х
ira halqa juda aj
о
yib, shaff
о
f bo`lib, u 
о
rqali Saturniing usti 
ko`rinib  turadi. 
Е
r  bilan  Saturnning  o`zar
о
  vaziyatlari  o`zgarishiga  qarab,  Saturn  halqalarining 
ko`rinishi  ham  o`zgaradi.  Halqa  bizga  qirra  t
о
m
о
ni  bilan  o`tirilganda,  u  faqat  juda  kuchli 
t
е
l
е
sk
о
plar  yordamidagina  ko`rinadi  Halqalarning  qalinligi  2  km  dan  20  km  gacha  ekanligi 
aniqlangan. 
1980-yilning  kuzida  Saturn  yaqinidan  AQSHning  boshqa  bir  stansiyasi  -«Voyajer-l»  o'tdi. 
Og'irligi  825  kilo-grammli  bu  stansiya  1977-yilning  5-sen-tyabrida  «Titan-Kentavr»  uchiruvchi 
raketa  yordamida  Yerdan  Zuhalga  tomon  yo'l  olgan  edi.  Stansiyaning  sayyora  yaqinidan  turib 
olgan  rasmlari  halqa  o'nlab,  hatto  yuzlab  mustaqil  halqacha-'  lardan  tuzilganini  va  uning 
tekisligida  kattaligi  80  kilomatrgacha  bo'lgan  mayda-mitti  yoidoshlar  ham  aylanishini  ma'lum 
qildi (13-rasm). 
Saturn  yo'ldoshlaridan  eng  yirigi  Titan  bo'lib,  Quyosh  sistemasidagi  sayyoralarning 
«oy»laridan  kattaligi  jihatidan  ikkinchi  o'rinda,  ya'ni  Ganimeddan  (Yupiter  yo'ldoshi)  keyin 
turadi.  Diametri  4850  kilometr.  1949-yildayoq  J.Koyper  Titan  spektrida  metanning  «iz»larini 
ko'rib,  sayyoraning  bu  yo'ldoshi  qalin  atmosferaga  ega  ekanligini  birinchi  bo'lib  aniqladi. 
Keyinchalik Titan atmosferasida yetarlicha ko'p miqdorda vodorod kuzatildi. Zuhalning bu yirik 
yo'ldoshi haqida olingan ma'lumotlar, 1979-yil 9-sentyabrda Titandan 356 ming kilometr naridan 
o'tgan  «Pioner-XI»  avtomatik  stansiyasi  tadqiqotlari  bilan  to'la  tasdiqlandi.  Shuningdek,  bu 
kosmik  apparat  yordamida  Saturnning  yana  bir  yo'ldoshi topildi va u kosmik stansiya sharafiga 
«Pioner qoyasi» degan nom oldi. 
Saturn  yo'ldoshlaridan  yana  biri  -  Yapet  (diametri  425  kilometr)  sirt  tuzilishi  jihatidan  juda 
«rang-barang»ligi  bilan  kishi  diqqatini  o'ziga  tortadi.  Bu  yo'ldoshning  ravshanligi,  Saturn 
atrofida aylanish davri davomida qariyb olti martagacha o'zgaradi. Buning ikkita sababi bo'lishi 
mumkin:  birinchisiga  ko'ra  Yapet  sferik  formaga  ega  emas  deb  tushuntirilsa,  ikkinchisi  Saturn 
yo'ldoshining  yorug' va  qorong'i  yarim sharlari  Quyosh nurlarini ikki xil qaytarishi natijasi deb 
uqtiriladi.  1980  yili  «Voyadjer-l»  Saturn  yaqinidan  o'tayotib,  uning  6  ta  yangi  yo'ldoshini 
topdi.Ayni paytda bu sayyora atrofida topilgan yo'ldoshlar soni 30 tadan ortiq (14-rasm). 
Uran. 
Uran sayyorasi aslida musiqachi, keyinchalik mashhur astronom darajasiga ko'tarilgan 
V. Gershel tomonidan 1781-yili tasodifan topildi. Ma'lum bo'lishicha, sayyora ochilgunga qadar 
qariyb  yuz  yilcha  ilgaridan  kuzatilib  kelingan  ekan.  Biroq  astronomlar  unga  har  doim  xira  bir 
yulduzcha  sifatida  qarab,  ortiqcha  e'tibor  bermagan  ekanlar.  Sayyora  orbitasini  birinchi  bo'lib 
peterburglik akademik A.I.Leksel hisoblab chiqdi. 
Uranning  diametri  51  ming  200  kilometr.  Massasi  Yernikidan  14,6  marta  katta,  o'rtacha 
zichligi 1,27 g/sm
3
. Bu 
sayyora 
Quyoshdan 
o'rtacha 
19,2 
astronomik 
birlik 
masofada 
uning 
atrofida 
aylanadi. 
Sayyora 
gardishini 
ko'rish  uchun  uni  kam 
deganda  100  martacha 
kattalashtiruvchi 
teleskopda 
kuzatish 
zarur bo'ladi. 
Uranning  orbital  tezligi  sekundiga  0,8  kilometrni  tashkil  qiladi  va  Quyosh  atrofida  84  yilda 
bir marta aylanib chiqadi. Biroq u o'z o'qi atrofida nisbatan tez aylanadi. Sutkasining uzunligi 16 
soatu 24 minutni tashkil etadi. 
Garchi  sayyora  sirti  detallarini  ko'rib  bo'lmasa-da,  davriy  ravishda  uning  sirti  ravshanligi 
o'zgarib turishi yaqqol seziladi. 
1986-yilning  24-yanvarida  AQSH  ning  «Voyadjer-2»  sayyoralararo  avtomatik  stansiyasi 
 
14 – rasm. Saturnning yirik yo’ldoshlari. 

 
Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 
 
103 
Yerdan  jo'naganidan  8  yarim  yil  key  in  Uran  sayyorasidan  81  ming  200  kilometr  naridan 
o'tayotib u 12 foizga yaqin geliy va taxminan 3 foiz metandan tashkil topganini aniqladi Olingan 
ma'lumotlar, uning markazida radiusi 0,3 sayyora radiusiga teng masofagacha og'ir elementlar - 
silikat, metal va metan, ammiak hamda suv birikmasidan vujudga kelgan muzdan tashkil topgan 
yadrosi borligini tasdiqladi. Yadro esa, taxminan 0,7 sayyora radiusigacha boruvchi vodorod va 
geliyning qalin po'stlog'i bilan o'ralganligini ma'lum qiladi. 
1977-yilning 
10-martida 
Uranning 
«hayoti»ga tegishli qiziq bir yangilik ochildi: 
uning  atrofida  ham,  Saturn  atrofidagi  kabi 
halqa  topildi.  Bu  kuni  amerikalik  yosh 
astronom  olimlardan  J.Elliot,  E.Danxem  va 
D.Minklar  «uchar  observatoriya»  deb  nom 
olgan 
maxsus 
samolyotga 
o'rnatilgan 
teleskop orqali Uranning SAO - 158687 deb 
nomlangan 
yulduzni 
bekitib 
o'tishini 
kuzatishdi.  Kutilmaganda  yulduzning  Uran 
bilan  to'silishiga  40  minut  qolganda  uning 
ravshanligi  keskin  kamayib,  bir  necha 
sekunddan  so'ng  dastlabki  holatga  kelgan. 
Shundan  so'ng  sayyora  yulduzni  to'sgunga 
qadar  bunday  hoi  yana  to'rt  marta 
qaytarilgan.  Va  nihoyat,  yulduzning  sayyora  diski  bilan  to'silishi  25  minutcha  davom  etgach, 
yana navbat bilan yulduzning ravshanligi oldingi to'silish davri bilan besh marta kamayib, so'ngra 
avvalgi  holatiga  kelgan.  Kuzatuvchilar  bunday  hodisaning  sababi,  Uran  atrofida  birin-ketin 
beshta halqa joylashganligida deb to'g'ri aniqlashdi. 
Keyinchalik  Uran  halqalarini  o'rganishlar,  ular  sayyora  markazida  42  mingdan  51  ming 
kilometrgacha masofa orasida joylashganini va kengligi o'rtacha 4-8 kilometr atrofida bo'lib, eng 
chekkadagisiniki 50 kilometrgacha borishini aniqlandi (15-rasm). Hozircha Uran atrofida halqa 
qanday paydo bo'lganiga olimlar javob topa olganlaricha yo'q. 
Sayyoraning  ekvatori  orbitasi  tekisligiga  97°55'  burchak  ostida  yotib,  uning  aylanish 
yo'nalishi  Veneraniki  kabi  barcha  boshqa  sayyoralarning  aylanish  yo'nalishiga  qarama-qarshi 
bo'ladi.  Bu  esa,  o'z  navbatida,  sayyorada  yil  fasllarining  va  kecha-kunduzning  almashinuviga 
qiziq bir tus beradi. Jumladan, Uranning qutblarida 21 yil davomida Quyosh doimo gorizontdan 
ko'tarilib boradi. So'ngra shuncha vaqt tushadi. Binobarin, qutblarda bir kecha-kunduz 84 yil, 30° 
li  kenglamasida  28  yil,  60°  li  kenglamasida  esa  56  yil  davom  etadi.  Sayyoraning  ma'lum  bir 
yarim sharida  yoz ham bir necha  yil davom etadi, biroq Quyoshning tafti ungacha  yaxshi  yetib 
bormaydi, chunki Uran osmonida Quyosh gardishi atigi 2' yaqin burchak ostida ko'rinadi xolos. 
Uran sirtini radionurlar asosida o'lchashlar, uning o'rtacha temperaturasi Selsiy shkalasida minus 
200 gradus ekanligini ma'lum qildi. 
Uran  asosan  vodorod  va  geliydan  tashkil  topgan  bo'lib,  unda  qisman  metan  ham  borligi 
aniqlangan. 
Bugun mazkur sayyoraning atrofida topilgan yo'ldoshlar soni 21 ta. Shulardan ikkita eng yirigi 
Gershel tomonidan topilib, Titaniya va Oberon deb nomlangan. Birinchi marta bu nomlar fransuz 
eposida  XII  asrdan  so'ng  uchraydi.  Keyinroq  bu  nomlar  bilan  V.  Shekspirning  «Yozgi  tundagi 
tush»  komediyasi  qahramonlari  yuritilgandan  so'ng  ular  ayniqsa,  ommabopbo'ldi.  Uranning  bu 
yo'ldoshlari  topilgandan  64  yil  o'tgach,  astronom  Lassel  sayyoraning  yana  ikki  yo'ldoshini  ham 
Shekspir asarlarining qahramonlari nomlari bilan Umbriyel va Ariyel deb atadi. Va nihoyat, 48 yili 
J. Koyper Uranning beshinchi yo'ldoshini topdi va an'anaga ko'ra, Shekspirning «Bo'ron» ertak-
piyesasi qahramoni - Miranda nomi bilan atadi. 
 
15 – rasm. “Voyajer - 2” avtomatik stansiyasi 
(AQSH) tomonidan topilgan Uran halqalari 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 
 
104 
Uranning 
magnit 
maydoni  kuchsiz  boiib, 
u sayyoradan 0,6 million 
kilometrgacha 
cho'zilgan  va  Yerning 
radiatsion poyaslari kabi 
plazma  bilan  tolatilgan. 
Ko'rinma  bulutlar  bilan 
qoplangan 
ba==landlikda 
(bosim 
0,5  bar  ga  teng)  dipol 
maydonining 
kuchlanganligi 
0,23 
Ersted  atrofida.  Magnit  dipolning  o'qi,  sayyoraning  aylanish  o'qi  bilan  60°  li  burchakni  tashkil 
etadi. 
Oxirgi  yillarda  Uranni  Yerdan  turib  o'rganishlar  natijasida  uning  atrofida  dastlab  5  ta, 
keyinroq  esa  9  ta  halqasi  borligi  topildi.  «Voyadjer-2»  Uran  markazidan  50  ming  kilometr 
masofada uning o'ninchi halqasini kashf etdi. Dastlabki ma'lumotlar ushbu halqa «toshlari»ning 
o'lchamlari, ayrim hollarda bir metrgacha borishini ma'lum qildi. 
Sayyoralararo bu stansiya, Uranning Miranda deb nomlangan yo'ldoshdan 29 ming kilometrli 
masofadan o'tayotib sayyoraga tegishli bu yo`ldoshning relyefi - kraterlar, vodiylar, tog' tizmalari 
va jarliklardan iborat ekanligini aniqladi. Avtomatik stansiya sayyoraning Oberon deb ataladigan 
yo'ldoshida  balandligi  6  kilometrga  teng  tog'ni  topdi.  «Voyadjer-2»  Uranning  shu  paytgacha 
bizga  noma'lum  bo'lgan  10  ta  yangi  yo'ldoshini  ochdi,  ulardan  eng  kattasining  diametri  160 
kilometr bo'lib, sayyora atrofida 18 soatlik davr bilan aylanadi (16-rasm.). 
Download 5.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   32




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling