«Fizika» kafеdrasi


Download 5.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet15/32
Sana19.09.2017
Hajmi5.01 Kb.
#16096
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   32

1 – rasm. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 
 
94 
Vеnеra
  – 
О
ydan  k
е
yingi  eng  yorug` 
yoritgich,  k
е
chqurun  g`arbda  yoki  t
о
ngda 
sharqda  ko`rinadi. 
Х
alq  tilida  V
е
n
е
rani 
Zuhr
о
  yulduz  d
е
b  ataydilyar.  Uning 
ravshanligi  maksimumda 
m
=-4,3  yulduz 
kattaligiga  t
е
ng.  Bunday  katta  ravshanlik 
V
е
n
е
ra 
Е
rga  yaqin  j
о
ylashganidan  (u 
Quyoshdan 
o`rtacha 
108 
mln. 
km 
mas
о
fada) va Quyosh nurlarini juda ya
х
shi 
qaytarganidan  h
о
sil  bo`ladi.  Sayyoraning 
kattaligi  hajmi  va  massasi  d
е
yarli 
Е
rnikiga  t
е
ng.  T
е
l
е
sk
о
p  da,  M
е
rkuriydagi  kabi  V
е
n
е
raniig 
fazalarini ko`rish mumkin (2 - rasm). 
U Quyosh bilan birlashishda 
Е
rga yuq
о
ri birlashishdagiga nisbatan 6 marta yaqinr
о
q, ya’ni 
40  mln.  km  gacha  yaqin  k
е
ladi.  SHu  paytgacha  yaqin  t
е
l
е
sk
о
pda  juda  ingichka  o`r
о
q  shaklida 
ko`rinadi.  V
е
n
е
radan  uz
о
qlashib  b
о
rgani  sari  o`r
о
q  shakli  t
о
b
о
ra  k
е
ngayib  b
о
radi.  SHu  bilan 
birga uning ko`rinma diam
е
tri ham kichiklashadi. 
«Marin
е
r  10»  stantsiyasidan 
о
lingan  f
о
t
о
suratda  V
е
n
е
ra 
d
е
yarli parall
е
llar bo`yicha j
о
ylashgan q
о
ra va 
о
q, bulutlar bilan 
q
о
planganligi  ko`rinib  turibdi.  Ekvat
о
r  s
о
hasidagi  q
о
ra 
bulutlarning  j
о
ylashishi  latincha  V  harfiga  o`
х
shagan.  V
е
n
е
ra 
atm
о
sf
е
rasinint  yuq
о
ri  qatlamlaridagi  bulutlar  100  m/s
е
k  t
е
zlik 
bilan aylanishi aniqlangan (3-rasm). 
V
е
n
е
ra  atm
о
sf
е
rasi  tarkibida  karb
о
nat  angidrid  mavjud. 
V
е
n
е
ra tutash 
о
q bulutlar bilan q
о
plangani, uning sirtining tabiati 
va  o`z  o`qi  atr
о
fida  aylanish  davrini 
о
ptikaviy  kuzatishlardan 
aniqlab  bo`lmaydi.  T
е
rm
о
el
е
m
е
nt  yordamida  V
е
n
е
ra  bulutlari 
ustidagi  t
е
mp
е
ratura  –  40  ºS  atr
о
fida  ekani  o`lchab  t
о
pilgan. 
K
е
yingi  yillarda  o`tkazilgan  radi
о
l
о
qatsi
о
n  o`lchashlarning 
ko`rsatishicha, V
е
n
е
ra o`z o`qi atr
о
fini 243 sutkada (
Е
r sutkalari 
his
о
bida)  Quyosh  atr
о
fidagi  harakatiga  nisbatan  t
е
skari 
yo`nalishda  to`la  aylanib  chiqar  ekan.  Uning  aylanish  o`qi 
о
rbita  t
е
kisligiga  d
е
yarli  tik  (88° 
burchak 
о
stida) j
о
ylashgan. 
V
е
n
е
raning Quyosh atr
о
fida aylanish davri (225 sutka, g`arbdan sharqqa yo`nalishda) bilan 
uning  o`z  o`qi  atr
о
fida  aylanish  davri  (243  sutka,  sharqdan  g`arbga)  qo`shilishi  natijasida, 
V
е
n
е
rada  bir  Quyosh  sutkasi  Quyosh  chiqishdan  navbatdash  chiqishigacha  bo`lgan  davr 
Е

sutkasi  his
о
bida  117  sutkaga  t
е
ng,  ya’ni  V
е
n
е
rada  kun  va  tun  58,5  sutkadan  dav
о
m  etadi. 
V
е
n
е
rada hamma yoritgichlar va Quyosh g`arbda chiqib sharqqa b
о
tadi. 
1967  yildan  b
о
shlab  V
е
n
е
raga  uchirilgan  k
о
smik  rak
е
talar  yordamida  uning  atm
о
sf
е
rasi 
tarkibida  karb
о
nat  angidridi  –  93  ÷  97  %,  kisl
о
r
о
d  –  0,1  %,  az
о
t  va  in
е
rt  gazlar  –  2,5%,  suv 
bug`lari – 0,5 % atr
о
fida ekanligi b
е
v
о
sita o`lchandi. 
Ben
е
raga qo`ndirilgan k
о
smik apparatlardagi asb
о
blar, 
uning  sirtiga  yaqinlashgani  sari  b
о
sim  va  t
е
mp
е
ratura 
о
rtib 
b
о
rganini qayd kilgan. V
е
n
е
ra sirtiga yaqin j
о
yda b
о
sim 100 
atm  va  t
е
mp
е
ratura  450  ºS  atr
о
fida.  Bunday  shar
о
itlarda 
V
е
n
е
rada,  shuningd
е
k,  M
е
rkuriyda  ham  hayotning  bo`lish 
ehtim
о
li  juda  kam.  Ularning  yo`ld
о
shlari  t
о
pilmagan. 
V
е
n
е
ra sirtida va atm
о
sf
е
rasining pastki qatlamlarida yuq
о
ri 
t
е
mp
е
ratura  bo`lishligi  parnik  eff
е
kti  h
о
disasi  tufayli 
vujudga k
е
ladi. 
Radiоquzatishlar 
b
е
rgan 
ma’lum
о
tlarga 
ko`ra, 
V
е
n
е
ra  sirtidagi  el
е
ktr  o`tkazuvchanlik  undagi  jinslar  qum 
yoki  granit  tipidagi  t
о
g`  jinslarnning 
хо
ssalariga  ega 
ekanligidan darak b
е
radi.  «V
е
n
е
ra-8» stantsiyasi sayyoradagi radi
о
aktiv el
е
m
е
ntlarpint mikd
о
ri 
 
4 – rasm. 
 
3 – rasm. 
 
2 – rasm. 

 
Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 
 
95 
jihatidan  undagi  jinslar 
Е
rdagi  granitlarga  yaqin  bo`lishi  k
е
rakligini  tasdiqladi.  Radi
о
l
о
qatsiya 
ma’lum
о
tlariga  bin
о
an  va  sanyoraga  tushirilgan  apparatning  urilishiga  muv
о
fiq  V
е
n
е
ra  sirti 
qattiq d
е
gan 
х
ul
о
sa chiqarildi. «V
е
n
е
ra» tipidagi stantsiyalarining a
х
b
о
r
о
tiga ko`ra sayyoraning 
turli j
о
yida turlicha t
е
mp
е
ratura bo`lganidan, u 
е
rda kuchli sham
о
llar bo`lishi k
е
rak. 
V
е
n
е
ra  yonidan  ilgarilari  uchib  o`tgan  rak
е
talar  sayyora  s
е
zilarli  magnit  mayd
о
niga  ega 
emasligini va uning atr
о
fida radiatsiya p
о
yaslari yo`q ekanligivi kursatdi, 
Mars
  –  radiusi  3370  km,  massa
е

Е
rnikidan  9  marta  kichik,  zichligi 
Е
r  zichligining  0,7 
qismini tashkil etadi, 
о
g`irlik kuchi t
е
zlanishi 
Е
rdagiga nisbatan 2,5 marta kam. 
Marsning  Quyoshdan  o`rtacha  uz
о
qligi  228  mln.  km, 
о
rbitasining  eksts
е
ntrisit
е
ti  0,093. 
Uning 
Е
rdan  uz
о
qligi  55  mln.  km  bilan  400  mln.  km 
о
rasida  o`zgarib  turadi,  Mars  har  780 
sutkada  bir  marta  ro`para  turadi.  Uning  ro`para  turish  vaqti  p
е
rig
е
liydan  o`tish  vaqtiga  to`gri 
k
е
lib q
о
lganida, 
Marsning 
buyuk po`para turish
 
hоlati
 d
е
yiladi. Bu h
о
disa har 15 yoki 17 yilda 
bir  marta  takr
о
rlanib  turadi.  Buyuk  rupara  turish  vaqtida  Marsning  ko`rinma  diam
е
tri  25” 
atr
о
fida bo`ladi va u Quyosh, 
О
y, V
е
n
е
radan k
е
yin eng yorug` yoritgich bo`lib q
о
ladi. 
T
е
l
е
sk
о
pda kuzatilganda Mars sirtida d
о
imiy d
о
g`lar ko`rinadi. SHuning uchun Marsning 
o`z o`qi atr
о
fida aylannshn juda katta aniqlik bilan t
о
pilgan, u 24 s
о
at 37 min 22,6 s
е
k ga t
е
ng. 
Sayyoraning  aylanish  o`qi 
о
rbitaga  o`tkaznlgan  perpendikular  bilan  ta
х
minan  25°  burchak  (
Е

o`qi  23°27')  tashkil  etadi;  unda 
Е
rdagi  kabi  yil  fasllari  almashadi.  Mars  yili  687 
Е
r  sutkasiga 
(ta
х
minan 2 yilga) t
е
ng. 
Mirrixning  atmosferasi  juda  siyrak  bo'lib,  sirtida  o'rtacha  bosim  6,1  millibar  (1  bar  taxminan  1 
atmosfera), ya'ni dengiz sathidagi Yerning atmosfera bosimidan qariyb 160 marta siyrak. Biroq 
sayyoraga  tegishli  aniq  ma'lumotlar  «Mars»  va  «Mariner»,  «Viking»  (AQSH)  tipidagi 
sayyoralararo  avtomatik  stansiyalar  yordamida  qo'lga  kiritildi.  Ma'lum  bo'lishicha,  Mars 
atmosferasining  95%  karbonat  angidriddan  2,5%  azot,  1,5+2%  argon,  juda  kam  miqdordagi 
kislorod (0,2%) va suv bug'idan (0,1%) tashkil topgan ekan. 
Mars  qutblari  s
о
hasida  kuzatiladigan 
о
q  d
о
g`lar  –  qutbiy  qalp
о
qlarni  uncha  katta 
bo`lmagan  t
е
l
е
sk
о
p  yordamida 
х
am  juda  ya
х
shi  ko`rish  mumkin  (4-rasm).  Qish  o`rtalarida 
qutbiy  qalp
о
qlar  kattalashib,  50°  li  k
е
nglamalarga 
е
tib  b
о
ruvchi  s
о
halarni  egallaydi.  YOzda 
shim
о
liy  qutb  qalp
о
g`i.  kichiklashib  butunlay  yo`q
о
ladi,  janubiy  qutbi  juda  kichkina 
о
q  d
о
g` 
ko`rinishida bir 
о
z saqlanadi. 
Mars  sirtinipg  ko`p  qismini  zgall
о
vchi  to`qsariq  rangdagi  bir  t
е
kis  bo`lib  ko`ringan 
s
о
halarga 
qit’alar
  d
е
yiladi.  Ular  sayyora  sirtining  2/3  qismini  tashkil  etganidan,  Mars  ko`zga 
qizg`ish bo`lib ko`rinadi. Bunday t
е
kis j
о
ylar qumli sahr
о
lar bo`lishi ehtim
о
l. 
Ba’zan Marsda uz
о
q dav
о
m etadigan chang-to`z
о
nlar kuzatiladi, shunda Mars yupqa sariq 
parda bilan o`raladi. 
Turli  kattaliklardagi  va  turli  shakldagi  q
о
ra  d
о
g`larni 
bir  vaqtlar  shartli  ravishda  d
е
ngizlar,  qo`ltiqlar,  ko`llar  d
е

atashgan,  Amm
о
  bu  d
е
ngizlarda  suv  yo`q.  Ularning  kartasi 
ham tuzilgan. Ehtim
о
l
(
 bular past chuqurliklardir. Marsda yil 
fasllari  o`zgarishi  bilan  bu  d
о
g`larning  rangi  bir 
о
z  o`zgarib 
turadi. Kuz va qishda ular ko`rinar ko`rinmas q
о
ramtir tusga 
kiradi, bah
о
rda q
о
rayib, aniq ch
е
garaga ega bo`lib ko`rinadi. 
Mars sirtidagi ko`zga zo`rg`a ko`rinadigan uzun to`g`ri 
q
о
ra  chiziqlarga  kanallar  d
е
b  n
о
m  b
е
rilgan.  Ular  bir-birlari 
bilan  k
е
sishib,  chalkashib  q
о
ra  d
о
g`larni  bir-birlariga 
tutashtirib turganga o`
х
shab ko`rinadi.  
Mars  atm
о
sf
е
rasida  ahyon-ahyonda  kuzatiladigan 
bulutlar ikki turda bo`ladi: 1. Ko`pr
о
q qutb qalp
о
qlari ustida 
kuzatiladyagan 
о
q bulutlar. 2. To`q sariq chang bulutlar. 
О
q bulutlar 
Е
rdagi 
о
q, barpa bulutlarga 
o`
х
shash muz kristallaridan ib
о
rat bo`lishi mumkin, chang bulutlari esa sayyora ustini bir n
е
cha 
haftalar m
о
baynida q
о
pl
о
vchi chang to`f
о
nlaridir. 
gghjrtyurs  relyefining  asosiy  ajoyibotlaridan  biri  - 
sayyora  tog'laridir

Sayyoraning  Tarsis 
rayonida  to'rtta  konus  shaklidagi  tog'  ko'kka  bo'y  cho'zadi.-Ular  vulqonli  jarayonlar  ta'sirida 
 
5 –rasm. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 
 
96 
vujudga  kelgan  tog'lar  bo'lib,  bu  tog'lardan  eng  janubda  joylashgani  Arsiya  tog'i  asosining 
diametri  130  kilometrni  tashkil  qiladi.  Bu  tog'lar  ichida  eng  yirigi  Olimp  tog'i  bo'lib,  u  Yerdagi 
vulqonlik  tog'lardan  bir  necha  marta  ustunlik  qiladi.  Olimp  tog'i  konus  asosining  diametri  600 
kilometrga, balandligi esa 27 kilometrga boradi (Yerdagi eng yirik tog'ning balandligi 9 kilometr, 
eng yirik vulqon asosining diametri esa 250 kilometrdan ortmaydi). 
Mirrixning sirt tuprog'i namunasining analizi, uning tarkibida temir (12-15% gacha), kremniy 
(20% gacha), alyuminiy  (2-4%  gacha), kalsiy (3-5% gacha) magniy (5%  gacha), oltingugurt (3 
% gacha) hamda kam miqdorda fosfor, rubidiy va stronsiylar borligini ma'lum qildi. 
«Marsda  hayot  masalasini  aniqlashga  qaratilgan  dastlabki  eksperementlar  unda 
mikroorganizmlarning mavjudligi foydasiga  «gapirgani» holda oxirgi eksperement bu versiyani 
shubha  ostiga  qo'ydi.  Natijada  olimlar  «urush  xudosi»da  hayotning  eng  sodda  ko'rinishlari  - 
mikroorganizmlar bor, degan qat'iy qarorga kelish uchun yetarli ilmiy asosga ega bo'lolmadilar. 
Marsning  ikkita  tabiiy  yo'ldoshi  bor.  Ulardan  biri  Fobos  («Qo'r-qinch»),  ikkinchisi  esa 
Deymos  («Dahshat»)  deb  ataladi  (5-rasm).  Har  ikkala  yoidosh  ham  1877-yil  avgust  oyida 
amerikalik  A.Xoll  tomonidan  topilgan.  Qizig'i  shundaki,  bu  ikkala  yo'ldosh  ham  shar  shaklida 
bo'lmay,  kartoshka  shaklini  eslatadi.  Fobosning  ikki  o'zaro  perpen-dikulyar  o'lchamlari  raos 
ravishda  18  va  22  kilometr  bo'lib,  Deymosning  bunday  o'lchamlari  10  va  16  kilometrni  tashkil 
etadi. Fobos Mirrixdan o'rtacha 6 ming kilometr narida uning atrofida 7 soatu 30 minutda aylanib 
chiqqani holda, Deymos 30 soatu 18 minutda  aylanib chiqadi. Yer atrofida aylanadigan Oydan 
farqli  ravishda  Marsning  unga  yaqin  «oyi»  -  Fobos  g'arbdan  chiqib  sharqqa  botadi.  Qizig'i 
shundaki, bir sutkada Fobos kun botish tomondan 3 marta chiqib, kun chiqish tomonda 3 marta 
botadi. 
Fobosning o'rtacha zichligi 1,8 g/sm
3
 bo'lib, massasi 8-10'
2
 (8 trillion) tonna keladi. Yerda 60 
kg  li  odam,  u  yerda  atigi  30  gramm  tosh  bosgan  bo'lur  edi,  xolos.  Biroq  shunga  qaramay, 
Fobosda yurish oson ish bo'lmasdi: Yerda 2,5 m balandlikka sakray oladigan sportchi bir sakrab 
Fobosni tashlab keta oladi! 
Sayyoraning bu ikki «oyi» Marsdan uzoq bo'lmagan mayda sayyoralar orbitasidan  «adashib» 
chiqib, bir necha o'nlab million yillar ilgari  «urush xudosi»ning domiga duch kelgan va u bilan 
«ipsiz bog'langan» osmon jismlaridandir deb tushuntiradi gipoteza. 
 
3. Yer
 
– Оy ichki tuzilishi.
 
 
Yer  sayyorasi.
  Biz  ustida  yashayotgan  osmon  jismi,  Quyoshdan  uzoqligi  bo'yicha  uchinchi 
o'rinda turadi, o'rtacha uzoqligi 149,6 million kilometrni tashkil etadi. Sayyoramizning ekvatorial 
radiusi 6378 kilometr, ya'ni qutb radiusidan taxminan 21 kilometrga ortiq. Yer Quyosh atrofida 
sekundiga 30 kilometr tezlik bilan harakatlanib, uni 365,24 kunda bir marta to'la aylanib chiqadi. 
Bir  yilda  to'rt  fasl  kuzatilishining  sababi  Yer  o'qining  orbita  tekisligiga  66,5  daraja  og'maligi 
tufaylidir. 
Yer  o'z  o'qi  atrofida  yulduzlarga  nisbatan  23  soatu  56  minutyu  4  sekundda  to'la  aylanib 
chiqadi.  Biroq  uning  Quyoshga  nisbatan  aylanish  davri  biroz  uzunroq  bo'lib,  24  soatni  tashkil 
qiladi.  Sayyoramizning  Quyoshga  nisbatan  aylanish  davrining  uzunligiga  sabab  Quyoshning 
yulduzlar oralig'ida  yillik ko'rinma 
siljishidir  (bunday  siljish  Yerning 
Quyosh 
atrofida 
haqiqiy 
harakatlanishi 
tufayli 
sodir 
bo'ladi). 
Yerning  o'rtacha  zichligi  5,5 
g/sm
3
  ga  teng  bo'lib,  massasi 
taxminan 
6.10
24
 
kilogrammni 
tashkil 
etadi. 
Sayyoramizning 
atmosferasi 
minglab 
kilometr 
balandlikka  cho'zilgan,  og'irligi  qariyb  5  ming  160  trillion  tonna  keladi.  Bunday  «to'n»  Yerda 
hayotning  paydo  bo'lishi  va  rivojlanishida  muhim  rol
 
o'ynagan.  Xususan,  20-30  kilometr 
 
6 – rasm. Yerning sirtqi va ichki tuzilishi. 

 
Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 
 
97 
chamasi balandlikda joylashgan ozon qatlami Quyoshning qisqa to'lqinli ultrabinafsha nurlarini 
kuchli  yutib,  barcha  tirik  jonivorlarni,  jumladan,  odamzotni  ularning  xavfli  ta'siridan  asraydi. 
Atmosferaning  21  foizga  yaqinini  kislorod,  taxminan  78  protsentini  azoU  qolgan  qismini  esa 
boshqa gazlar: argon, karbonat angidrid va suv bug'lari tashkil qiladi (6-a rasm). 
Yer gidrosferasiga (Yer yuzidagi qattiq, suyuq va gaz holatidagi suvlarning majmui) ko'ra boshqa 
sayyoralardan  keskio  farq  qiladi.  Unda  faqat  suyuq  holatdagi  suvning  hajmi  1  million  370  ming 
trillion  kub  metr  bo'lib,  umumiy  maydoni  3  ming  610  milliard  kvadrat  metrga  teng.  Boshqacha 
aytganda,  u  Yer  sirtining  qariyb  71  foizini  tashkil  qiladi.  Quruqlikning  o`rtacha  balandligi  dengiz 
sathidan  875  metr  bo'lgani  holda,  dunyo 
okeanining 
o'rtacha 
chuquriigi 
3800 
metrgacha  boradi.  Suv  o'zining  ajoyib 
xususiyatlari  bois  Yerda  optimal  issiqlik 
rejimi  vujudga  kelishida  muhim  rol  o'ynaydi. 
Suvsiz  organik  hayot  Yerda  vujudga  kela 
olmasdi. 
Suvning  qattiq  bo'lagi  -  muz  ham 
sayyoramizning  anchagina  qismini  egallab, 
asosiy  qismi  Antarktida  va  Grenlandiya 
quruqligini qoplaydi. Uning umumiy massasi 
24  ming  200  trillion  tonnaga  teng.  Bordiyu 
bunday  miqdordagi  muz  erisa  edi,  dunyo 
okeanining  sathi  60  metrga  ko'tarilib,  yana 
quruqlikning  10  foizi  suv  ostida  qolgan 
bo'lardi. 
Yerning  qattiq  qatlami  litosfera  deyilib,  bu  qismda  sayyoramizning  asosiy  qatlami 
mujassamlashgan.  Garchi  bir  qarashda  litosfera  sirtida  turib,  uning  ichki  tuzilishi  haqida 
ma'lumotga ega boiish mumkin emasdek tuyulsa-da, aslida sayyoramizning inertsiya momenti va 
zilzilalari asosida uning ichki tuzilishi haqida yetarlicha aniq ma'lumotlar olish mumkin. 
Gap shundaki, seysmik to'lqinlar bo'ylama va ko'ndalang bo'lib, bo'ylama to'lqinda zarrachalar 
to'lqinning  tarqalish  yo'nalishi  bo'yicha  siljigani  holda,  ko'ndalang  to'lqinda  ularning  harakati 
tarqalish  yo'nalishi  bilan  to'g'ri  burchakni  tashkil  qiladi.  Ko'ndalang  to'lqinlarning  tarqalish 
tezligi  bo'ylama  to'lqinlarnikidan  katta  bo'ladi.  Shuningdek,  seysmik  to'lqinlar  turli  zichlikdagi 
qatlamlar  chegarasidan  qaytish  va  sinish  xususiyatiga  ham  egadirlar.  Bunday  ma'lumotlar  asos 
qilib  olingan  metodlarga  tayangan  holda  litosferaning  ichki  tuzilishi  haqida  yetarli  darajada 
ishonchli ma'lumotlar olingan. 
Xususan,  suyuqlik  zarrachalarining  ko'ndalang  to'lqin  siljishiga  qarshilik  qilmasligi  tufayli 
ko'ndalang  to'lqinlar  suyuqlikda  tarqala  olmaydi.  Shu  asosda  litosferaning  quyi  chegarasida 
suyuq  yadro  borligi  asrimizning  boshidayoq  aniqlangan  edi  (6-b  rasm).  Keyingi  tadqiqotlar  bu 
yadro  asosan  ikki  -  radiusi  1300  kilometrgacha  yetadigan  qattiq  va  uning  ustida  2100  kilometr 
qalinlikdagi  suyuq  qismlardan  iboratligini  ma'lum  qildi.  Bu  usullar  yordamida  bajarilgan 
tekshirishlar  litosferaning  qattiq  qatlami  ham  bir  jinsli  bo'lmay,  taxminan  40  kilometr 
chuqurlikda keskin chegara borligini bildirdi. Bu chegaraviy sirt uning kashfiyotchisi nomi bilan 
Moxorovichich  sirti  deb  ataladi.  Bu  sirtdan  yuqori  qatlam  litosfera  po'stlog'i,  osti  esa  mantiya 
deb yuritiladi. 
Mantiyaning  zichligi  3,3  g/sm
3
  dan  (Moxorovichich  sirtida)  5,5  g/sm

o  gacha  (yadro 
chegarasida)  ortadi.  Yadro  chegarasida  zichlik  keskin  ortib  9,4  g/sm
3
  ni  tashkil  qiladi.  Yer 
markazida  zichlik  14,5-18  g/sm
3
  gacha  tartibda  bo'lib,  mantiyaning  quyi  chegarasida  bosim  1 
million  300  ming  atmosferaga  boradi.  Yerning  temperaturasi  markazga  tomon  ortib  borib, 
mantiyaning  quyi  chegarasida  Kelvin  shkalasida  5000  gradusgacha,  markazda  esa  taxmiian 
10000 gradusgacha boradi. 
 
7 – rasm. Yer magnit maydonining 
strukturasi. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 
 
98 
Yer  -  ulkan  magnit  bo'lib,  uni  kompas  strelkasining  sayyoramiz  magnit  maydoni  kuch 
chiziqlariga parallel turishi uchvm harakatlanishidan bilish mumkin. Qizig'i shundaki, geomagnit 
qutblar Yer qutblari bilan ustma-ust tushmaydi. Shimoliy geomagnit qutbning geografik kengligi 
78°,5  ni,  uzunlamasi  esa  290°  (sharqiy  uzunlama)ni  tashkil  qiladi.  Boshqacha  aytganda, 
geomagnit o'q Yer o'qiga 11,5° 
li 
burchakka 
og'ishgan. 
Geomagnit 
maydonning 
kuchlanganligi 
ekvatordan 
qutbga  tomon  0,25-0,35  dan 
0,6-0,7 erstedga qadar ortadi. 
Yer  atrofi  fazosi  geomagnit 
maydoni 
kuchlanganligining 
sayyoralararo  doimiy  magnit 
maydoni kuchlanganligidan (5-
10  gammadan)  ortiq  bo'lagi 
Yer  magnitosferasi  deyiladi. 
Bu  sfera  Yer  o'qiga  nisbatan 
simmetrik 
bo'lmaydi. 
Magnitosfera 
Yerning 
kunduzgi  tomonida  «siqilgan» 
bo'lib,  8-14  Yer  radiusicha 
masofaga  cho'zilgani  holda 
tungi  tomonida  sayyoramiz 
«magnit  dumi»ni  vujudga  keltirib,  bir  necha  o'nlab  Yer  radiusi  masofasigacha  cho'ziladi  (7-
rasm). 
Oxirgi 
yillarda 
sayyoramiz 
osmon 
jismlarining 
ajralmas 
qismi 
sifatida 
aktiv 
o'rganilayotganiga qaramay hali unga tegishli muammolar qo'shni sayyoralarnikidan kam emas. 
Ayniqsa, uning ichki tuzilishi haqidagi ma'lumot hali juda «kambag'al» hisoblanadi. 
Biroq  Yer  «o'z  qo'limizda»  bo'lib,  boshqa  osmon  jismlarini  o'rganishga  nisbatan  uni  tadqiq 
qilishda katta imkoniyatlarimiz borligini hisobga olsak, sayyoramiz sirlarini ochishga katta umid 
bilan qarashga asos bor. 
Yerning yagona tabiiy yo'ldoshi - Oy bor. 
Download 5.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   32




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling