«Fizika» kafеdrasi


Download 5.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet17/32
Sana19.09.2017
Hajmi5.01 Kb.
#16096
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   32

Neptun. 
1820-yilga  qadar  Quyosh  oilasi  asosan  quyidagi  yettita  sayyora  Merkuriy,  Venera, 
Yer, Mars, Yupiter, Saturn va Uran hamda ularning yo'ldoshlaridan tashkil topgan deb qaralardi. 
1820-yili  parijlik  astronom  A.Buvar  Yupiter,  Saturn  va  Uran  koordinatalari  jadvalini  juda 
katta  aniqlik  bilan  hisobladi.  Biroq  o'n  yil  o'tgach,  Uran  oldindan  hisoblangan  o'z  o'rnidan  200 
sekundli yoyga ilgarilab ketdi. Yana o'n yil o'tgach, ilgarilash 90 sekundga, 1846-yilga kelib esa 
128  sekundga  yetdi.  Astronomlar  Uranning  harakatidagi  bu  chetlashish  uning  orbitasidan 
tashqaridagi boshqa sayyoraning ta'siri tufayli degan qarorga keldilar. 
Bunday murakkab matematik masalani hal qilish uchun ayni vaqtda bir-biridan bexabar holda 
ikki  astronom  «bel  bog'ladi».  Bulardan  biri  fransuz  matematigi  U.Levere,  ikkinchisi  esa,  yosh 
ingliz  astronomi  J.Adams  edi.  1846-yili  matematik  hisobdan  sayyora-ning  o'rni  aniqlangach, 
U.Levere  teleskopik  yulduzlarning  to'la  xaritasi  bor  bo'lgan  Berlin  observato-riyasiga  murojaat 
qiladi. 1846-yil 23-sentyabrida bu observatoriya astronom, professor M. Galle sayyorani Levere 
aytgan  joyidan  atigi  bir  gradus  naridan  topdi.  U  dengiz  va  okeanlar  xudosi  Neptun  nomi  bilan 
ataldi. 
Bu  sayyora  osmonda  «qurollanmagan»  ko'z  bilan  ko'rish  mumkin  bo'lgan  yulduzdan  olti 
martacha  xira  ko'rinadi,  biroq  shunga  qaramay  uni  anchayin  kuchsiz  teleskop  bilan  ham  ko'rsa 
bo'ladi.  Qizig'i  shundaki,  Neptun  kashf  etilishidan  ancha  ilgari,  1795-yilining  8  va  10-mayida 
astronom  Laland  ikki  marta  kuzatdi.  Biroq  o'shanda  u  sayyorani  xira  bir yulduz  deb  o'ylab,  bu 
ikki kunda olingan foto plastinkalarda kuzatilgan sayyora siljishini - o'lchashning xatoligidan deb 
tushundi.  Agar  o'shanda  Laland  xulosa  qilishga  shoshilmay,  yana  bir-ikki  kun  bu  «xira 
yulduzcha»  ni  e'tibor  bilan  kuzatganda  edi,  ehtimol  u  Neptunni  Levere  va  Galledan  yarim  asr 
oldin topgan boiarmidi?! 
Neptun Urandan birozgina kichik bo'lib, uning diametri 50 ming kilometrdir.  Zichligi 1 kub 
santimetrida  1,6  gramm.  Quyoshdan  o'rtacha  uzoqligi  30,1  astronomik  birlik.  Massasi 
Yernikidan  17,2  marta  katta.  Sayyoraning  orbital  tezligi  sekundiga  5,5  kilometr  bo'lib,  Quyosh 
atrofida aylanish davri 164 yilu 280 kun. O'z o'qi atrofida Neptun 15,8 soatda bir marta aylanib 
chiqadi. 
Spektroskopik  kuzatishlardan,  Neptunda  vodorod  va  metan  borligi  ma'lum  bo'ldi.  Sayyora 
 
16 – rasm. Uranning yo’ldoshlari 

 
Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 
 
105 
zichligining  Yupiter  va  Saturn  zichligidan  ortiqligi,  uning  tarkibida  og'irroq  elementlar  ko'proq 
degan xulosaga olib keladi (113-rasm). 
1846-yili  astronom  Lassel  Neptunning  katta  yo'ldoshini  topdi  va  unga  afsonaviy  dengiz 
xudosi  Poseydonning  o'g'li  Triton  nomini  berdi.  Triton  juda  massiv  bo'lib,  diametri  2700 
kilometrgacha keladi. U Neptundan o'rtacha 355 ming kilometr masofada teskari orbital harakat 
bilan sayyora  atrofida aylanadi. Shuningdek, uning bu  yirik  yo'ldoshi anchayin qalin atmosfera 
bilan  ham  qoplanganligi  aniqlandi.  1949-yil  sayyoraning  yana  bir  yo'ldoshini  Koyper  topdi  va 
unga qadimgi  yunonlarning sevimli xudosi Nerey  qizining nomi - Nereida nomi berildi. Uning 
diametri  atigi  300  kilometr,  Neptundan  5,5  mln  kilometr  narida  bo'lib,  360,2  kunda  aylanib 
chiqadi. 
AQSHning  «Voyadjer-2»  avtomatik  stansiyasi  1989-yilning  25-avgustida  Neptundan  atigi 
4825 kilometr naridan o'tdi. Bunda u orbitasining mo'ljallangan nuqtasidan bor-yo'g'i 30 kilometr 
naridan  chiqib,  jami  1,4  sekundgagina  kechikdi.  Bu  davrda  Neptunning  Yerdan  uzoqligi  4,5 
milliard  kilometrni  tashkil  qildi.  Shundan  so'ng  salkam  5  soat  o'tgach,  avtomatik  stansiya 
Neptunning eng yirik yo'ldoshi Tritondan 36,5 ming kilometr naridan o'tib, u haqda ham Yerga 
ma'lumot  uzatdi.  Kelayotgan  signalning  quvvati  elektron  qo'l  soatlari  batareyachasi  quvvatidan 
20  milliard  marta  kamligiga  qaramay,  bu  singnallar  kuchaytirilgach,  Neptun  va  uning 
yo'ldoshlarining  chiroyli  tasvirlarini  teleekranda  namoyish  qila  oldi.  Natijada  «dengizlar 
xudosi»ning atrofida ham 5 ta halqa topildi. 
Neptun  sirtining  temperaturasi  minus  213°C,  o'z o'qi  atrofida  aylanish  davri  esa  16  soatu  3 
minut ekanligi aniqlandi. Sayyora sirtida shamolning tezligi sekundiga 300 metrgacha kuzatildi. 
Diametri 640 kilometrli Neptunning yo'ldoshi-Triton 800 kilometr qalinlikdagi gaz qobiqqa ega 
ekanligi  ochildi.  «Voyadjer-2»  Neptunga  «tashrif»  buyurgunga  qadar  sayyoraning  atigi  2  ta 
yo'ldoshi topilgan edi. Avtomatik stansiya uning yana 6 ta yo'ldoshini kashf etdi. 
 
Titsius qоidasi. 
 
 
Plan
е
talarning  Quyoshdan  o’rtacha  uz
о
qliklarining  ta
х
miniy  qiymatlarini  quyidagicha 
“q
о
ida”ga as
о
san t
о
pish mumkinligini 1766 yilda Titsius ko’rsatgan edi. Bu q
о
idaga ko’ra 0.3, 6, 
12,  24.....  lardan  tuzilgan  qat
о
r  (pr
о
gr
е
ssiya  emas)  s
о
nlarining  har  qaysisiga  4  s
о
ni  qo’shiladi. 
Quyida  h
о
sil  bo’lgan  s
о
nlar  qat
о
ri  va  plan
е
talarning  haqiqiy  uz
о
qliklarini  k
е
ltiramiz,  bunda 
Е
rgacha bo’lgan mas
о
fa 10 d
е
b qabul qilingan.  
 
 

 
Plan
е
talar 
Nazariy mas
о
falar 
Haqiqiy mas
о
falar 

M
е
rkuriy 
0 + 4 = 4 
3,9 

V
е
n
е
ra 
3 + 4 = 7 
7,2 

Е

6 + 4 = 10 
10,0 

Mars 
12 + 4 = 16 
15,2 

*Mayda plan
е
talar 
24 + 4 = 28 
15-53 

YUpit
е

48 + 4 = 52 
52,0 

Saturn 
96 + 4 = 100 
95,5 

*Uran 
192 + 4 = 196 
192,5 

*N
е
ptun 

301,1 
10 
*Plut
о

384 + 4 = 388 
396 
 
Bu q
о
ida taklif qilingan vaqtda yulduzcha bilan b
е
lgilangan plan
е
talar hali n
о
ma’lum edi. 
Uranning kashf etilishi hamda Mars bilan YUpit
е

о
rasidagi mayda plan
е
talarning kashf etilishi 
bu “q
о
ida”ni to’g’riligini isb
о
tlaganday bo’ldi, amm
о
 N
е
ptun uni qan
о
atlantirmaydi, Plut
о
n esa 
qan
о
atlantiradi. 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 
 
106 
Mayda planеta (astеrоid)lar. 
 
 
Titsius q
о
idasi Mars bilan YUpit
е
r o’rtasida plan
е
ta bo’lishi k
е
rak, d
е
b o’ylashga majbur 
qildi.  Ko’p  izlanishlardan  so’ng  italiyalik  astr
о
n
о
m  Piatstsi  1801  yili  1  yanvarda  Mars  va 
YUpit
е

о
rasidagi  z
о
nada  mayda  plan
е
tani  t
о
pdi.  Unga  TS
е
r
е
ra  d
е
b  n
о
m  b
е
rdi.  Bu  n
о
m  gr
е

mif
о
l
о
giyasidan 
о
lingan bo’lib, k
е
yingi t
о
pilgan plan
е
talarga ham 
х
uddi shunday n
о
mlar qo’yila 
b
о
shlandi.  K
е
lgusi  yili  28  martda  vrach,  havask
о
r  astr
о
n
о

О
lb
е
rs  z
о
diak  p
о
yasida 
harakatlanuvchi  mayda  plan
е
ta  Palladani  kashf  qildi.  K
е
yinchalik  uchinchi  mayda  plan
е
ta 
YUn
о
na  va  to’rtinchi  V
е
stalar  kashf  qilindi.  1845  yili  b
е
shinchi  mayda  plan
е
ta  Astr
е
ya  kashf 
qilinib,  mayda  plan
е
talarni  kashf  qilish  vaqtincha  to’
х
tab  q
о
ldi.  CHunki  mayda  plan
е
talarning 
о
sm
о
nda ko’rinishi 8-10 ta yulduz kattaligida bo’lgani uchun t
е
l
е
sk
о
p yordamida ko’rish ancha 
qiyin  edi.  1891  yillari  f
о
t
о
grafik  usulni  astr
о
n
о
miyada  qo’llanilishi  tufayli  yorug’ligi 
х
ira 
bo’lgan mayda plan
е
talar ham kashf qilina b
о
shlandi. 
 
О
ldinlari  mayda  plan
е
talarga  rim-gr
е
k  mif
о
l
о
giyasidan 
о
lingan  n
о
mlarni  qo’yilgan 
bo’lsa, k
е
yinchalik har 
х
il millatlar 
хо
tin-qizlari n
о
mi bilan atala b
о
shlandi. 
 
Ast
е
r
о
idlar juda ko’p 
о
chila b
о
shlanganidan so’ng esa ularga buyuk arb
о
blarning n
о
mlari 
b
е
rildi va bu n
о
mlar 
ох
irga rus tilidagi  j
е
nskiy r
о
d qo’shimchasi qo’shildi. Masalan, Qrimdagi 
Sim
е
iz rasad
хо
nasining 
хо
dimi S.I.B
е
lyavskiy kashf qilgan 852-ast
е
r
о
idga Vladimir Ilich L
е
nin 
n
о
mi  b
е
rilib,  “Vladil
е
na”  d
е
b  ataldi.  B
о
shqa  ast
е
r
о
idlar  “M
о
r
о
z
о
vaya”  (N.A.M
о
r
о
z
о

sharafiga),  “Br
е
di
х
ina”  (F.A.Br
е
di
х
in  sharafiga),  “B
е
l
о
p
о
lskaya”  (A.A.B
е
l
о
p
о
lskiy  sharafiga), 
“SHt
е
rnb
е
rgiya”  (P.N.  SHt
е
rnb
е
rg  sharafiga),  “V
о
r
о
nv
е
liya”  (B.A.V
о
r
о
nts
о
v-V
е
lyamin
о

sharafiga) va h
о
kaz
о
 n
о
mlar qo’yildi. 
 
H
о
zirgi  paytda  ast
е
r
о
idlarning  s
о
ni  4000  dan 
о
rtib  k
е
tdi.  YAngi  plan
е
talarni  t
о
pishdagi 
f
о
t
о
grafik  usulni  eng  s
о
ddasi  bir  s
о
at  yoki  undan  ko’pr
о
q  eksp
о
zitsiyada 
о
sm
о
nning  ekliptika 
yaqinidagi bir
о
r s
о
hani rasmga 
о
lishdir. 
 
Ast
е
r
о
idlarning  eng  birinchi  t
о
pilgani  TS
е
r
е
raning  diam
е
tri  800  km  bo’lib,  u  eng  katta 
ast
е
r
о
iddir. Eng kichik ast
е
r
о
idning o’lchami 1 km bo’lib, u sharsim
о
n emas, n
о
to’g’ri shaklda. 
 
Eng yorug’ ast
е
r
о
id V
е
sta bo’lib, uni 
о
ddiy ko’z bilan ko’rish mumkin. 
 
Ast
е
r
о
idlarko’pincha  4  yillik  davrlar  bilan  ekliptika  t
е
kisligiga  yaqin  t
е
kislikda 
cho’zinch
о
qellips shaklida harakatlanishadi. Amm
о
 ayrimlari 12 yillik aylanish davriga ham ega. 
 
Ast
е
r
о
idlarning  Quyosh  atr
о
fida  aylanishi  davrida  qiziq  h
о
llarning  guv
о
hi  bo’lishimiz 
mumkin.  Masalan,  433-n
о
m
е
rli  Er
о
s  ast
е
r
о
idi,  katta  yarim  o’qi  1,46  bo’lgan  ellips  bo’yicha 
harakatlanadi.  D
е
mak,  uning  eksts
е
ntrit
е
ti  0,22  ga  t
е
ng.  Er
о

о
rbitasining  bir  qismi  Mars 
о
rbitasining ichida, bir qismi esa Mars bilan YUpit
е

о
rbitalari 
о
rasida j
о
ylashgan. 
 
Vaqti-vaqti  bilan  bu  plan
е
ta 
Е
rda  22  mln.  km  ga,  ya’ni  Marsga  qaraganda  2,5  marta 
yaqinr
о
q  k
е
ladi.  Er
о

Е
rga  yaqinlashgan  vaqtda  Quyosh  parallaksini  aniqlashda  f
о
ydalaniladi. 
Er
о
sning diam
е
tri 20 km dan 
о
shmaydi.  
 
1944  yilda  kashf  qilingan  Ikar  ast
е
r
о
idining  Quyosh  atr
о
fida  aylanishi  qiziqdir:  bu 
ast
е
r
о
id af
е
liyda Quyoshdan uz
о
qqa 
Е

о
rbitasining 
о
rqa t
о
m
о
niga k
е
lib q
о
ladi, p
е
rig
е
liyda esa 
Quyoshga M
е
rkuriydan ko’ra ikki bar
о
bar yaqin k
е
lib q
о
ladi.  
 
 
 
Kоmеtalar. 
 
 
О
sm
о
n  gumbazida  vaqti-vaqti  bilan 
о
datdan  tashqari  shakldagi  yoritgichlar  payd
о
 
bo’ladi. Ular k
о
m
е
talar bo’lib, “pa
х
m
о
q” yoki “s
о
chli yulduzlar” d
е
yiladi. 
 
Tashqi ko’rinishi va harakatlariga ko’ra, k
о
m
е
talar b
о
shqa 
о
sm
о
n  yoritgichlaridan katta 
farq  qiladi,  shuning  uchun  o’rta  asrlarda  ularni 
о
sm
о
n  jismlari  emas,  balki 
Е
r  atm
о
sf
е
rasidagi 
h
о
disalar  d
е
b  his
о
blaganlar.  Faqat  16-asrning 
ох
iridagina  Ti
хо
  Brag
е
 
Е
rdan  qaraganda 
k
о
m
е
talarning 
О
ydan ham uz
о
qr
о
q turishini va bin
о
barin, plan
е
talarar
о
 faz
о
da harakatlanishini 
isb
о
tladi.  17-asrda  Nyut
о
n  k
о
m
е
talarning  harakati  ham  plan
е
talarning  harakati  singari  butun 
о
lam t
о
rtishish q
о
nuniga bo’ysinishini ko’rsatdi. 

 
Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 
 
107 
 
K
о
m
е
talar  kamdan-kam  uchraydigan  h
о
disa  emas.  H
о
zirgi  vaqtda  har  yili  bir  n
е
cha, 
ba’zan 
х
att
о
  o’nlab  k
о
m
е
talar  kashf  qilinm
о
qda.  Ular 
о
ddiy  ko’z  bilan  ko’rinmaydigan 
k
о
m
е
talar bo’lib, t
е
l
е
sk
о
p yordamida t
о
piladi. 
 
Bir
о
r yili kashf etilgan har bir k
о
m
е
ta dastlab bu k
о
m
е
tani kashf qilgan kishining n
о
mi, 
shu  yilning  n
о
m
е
ri  va  kashf  qilinish  tartibiga  qarab  b
е
lgilanadi.  K
о
m
е
talarning  ish
о
nchli 
о
rbitalari  his
о
blab  chiqilgandan  so’ng  ularning  p
е
rig
е
liydan  o’tish  tartibiga  qarab  harflar  Rim 
raqamlari  bilan  almashtiriladi.  Masalan,  Pulk
о
v
о
  astr
о
n
о
mi  G.N.N
е
uymin  1916  yilda  kashf 
qilgan birinchi k
о
m
е
ta dastlab “N
е
uymin k
о
m
е
tasi, 1916 a” d
е
b b
е
lgilangan, so’ngra uzil-k
е
sil 
“N
е
uymin  k
о
m
е
tasi  (1916  II)”d
е
b  b
е
lgilangan,  chunki  1916  yilda  kashf  qilingan  k
о
m
е
talar 
о
rasida bu k
о
m
е
ta p
е
rig
е
liydan ikkinchi bo’lib o’tgan edi. 
 
K
о
m
е
talar Quyosh atr
о
fida parab
о
lik va cho’ziq ellips shaklida harakatlanadi. 
 
Ko’pgina  h
о
llarda  k
о
m
е
ta  ellipsining  haqiqiy  shakli  n
о
ma’lum  bo’lganligi  sababli  ko’p 
k
о
m
е
talarning  vaziyatini  parab
о
lik  harakat  f
о
rmulalari  bilan  his
о
blash  qulay  d
е
b  qaraladi, 
chunki  parab
о
lik  harakat  f
о
rmulalari  elliptik  harakat  f
о
rmulalariga  nisbatan 
о
ddiyr
о
qdir. 
О
rbitalari parab
о
ladan d
е
yarli farq qilmaydigan k
о
m
е
talar parab
о
lik k
о
m
е
talar d
е
b ataladi. 
 
CHo’zinch
о
q  ellips  shaklida  harakat  qiladigan  k
о
m
е
talar  davriy  k
о
m
е
talar  d
е
b  ataladi. 
Davriy k
о
m
е
talar s
о
ni barcha ma’lum k
о
m
е
talarning o’ndan biriga to’g’ri k
е
ladi. Ularning 
о
rbita 
t
е
kisliklari  ekliptika  t
е
kisligiga  yaqin.  Bu  k
о
m
е
talarning  harakat  yo’nalishi, 
о
datda,  to’g’ri  – 
plan
е
talarning harakati yo’nalgan t
о
m
о
nga bo’ladi. Faqat Gall
е
 k
о
m
е
tasi bundan mustasn
о
dir – 
uning harakati t
е
skari yo’nalgandir. 
 
Ingliz 
о
limi  E.Gall
е
y  (1659-1742)  ilgarilari  ko’ringan  bir  n
е
cha  k
о
m
е
talarning 
о
rbitalarini his
о
blab chiqib, 1531, 1607 va 1682 yillarda kuzatilgan k
о
m
е
talar Quyoshga davriy 
ravishda yaqinlashib turadigan bitta k
о
m
е
taning o’zi ekanligiga ish
о
nch h
о
sil qildi va navbatdagi 
Quyoshga  yaqinlashishini 
о
ldindan  aytib  b
е
rdi.  1758  yili  (Gall
е
y  o’limidan  16  yil  o’tgach) 
haqiqatan  ham, 
о
lim  bash
о
rat  qilganid
е
k,  k
о
m
е
ta  ko’rindi  va  u  Gall
е
y  k
о
m
е
tasi  d
е
b  n
о

о
ldi. 
Bu  k
о
m
е
ta  1986  yilda  ham  Quyoshga  yaqinlashadi.  K
о
m
е
taning  75-76  yillik  aylanish  davriga 
as
о
slangan h
о
lda mil
о
ddan 
о
ldingi 240 yilda 
Е
rdagilarga ko’ringan k
о
m
е
ta shu k
о
m
е
ta ekanligi 
aniqlandi. U k
о
m
е
ta mil
о
dning 66, 141, 218, 295, 373, 451,530, 607, 684, 760, 837, 912, 989, 
1066,  1145,  1222,  1301,  1378,  1456,  1531,  1607,  1682,  1758,  1835,  1909,  1910  va  1986 
yillarida 
е
rdagilarga ko’ringan k
о
m
е
talar. 
 
H
о
zirgi  paytda  aylanish  davri  42  yildan  10  yilgacha  bo’lgan  k
о
m
е
talar  ma’lum.  Enk
е
 
k
о
m
е
tasining  Quyosh  atr
о
fidan  aylanish  davri 
3
1
3   yilni  tashkil  qiladi.  Bu  k
о
m
е
ta  XVIII  asr 
ох
irlaridan bizga ma’lum bo’lib, bu k
о
m
е
taning davriyligini birinchi bo’lib Enk
е
 isb
о
tlagan. Bu 
k
о
m
е
ta  t
е
zlanuvchan  harakat  qiladi.  Har  aylanish  davri 
о
ldingisidan  3  s
о
atga  qisqadir,  d
е
gan 
fikrlarni  ham  Enk
е
  aytgan  edi.  Agar  shu  fikr  to’g’ri  bo’lsa  k
о
m
е
ta  b
о
ra-b
о
ra  Quyoshga  b
о
rib 
uriladi.  
 Mеtеоrlar, bоlidlar va mеtеоritlar. 
 
Plan
е
talarar
о
 faz
о
da s
о
n-san
о
qsiz kichik q
о
ra jismlar va chang zarralari  b
о
r bo’lib, ular 
Quyoshning  t
о
rtish  kuchi  ta’sirida  turli 
о
rbitalar  bo’ylab  harakatlanadi. 
Е
r  o’z 
о
rbitasi  bo’ylab 
harakatida  hamma  vaqt  ular  bilan  uchrashib  turadi,  amm
о
  biz  faqat  shunday  uchrashish 
paytidagina  m
е
t
ео
r  jismlarning  mavjudligini  bilamiz,  ular  bo’shliq  faz
о
dan 
Е
r  atm
о
sf
е
rasiga 
juda katta t
е
zlik bilan uchib k
е
lib, hav
о
ning qarshiligi d
е
yarli bir 
о
nda chug’lanadi va bug’lanib, 
yorug’ iz q
о
ldiradi. Bu qisqagina chaqnash m
е
t
ео
r yoki “uchar yulduz” d
е
yiladi. 
 
Agar  ayni  bir  m
е
t
ео
rning  bir-biridan  bir  n
е
cha  kil
о
m
е
tr  mas
о
fada  j
о
ylashgan  ikki 
nuqtadan  kuzatilsa,  uning  yulduzlar 
о
rasidagi  parallaktik  siljishini  s
е
zish  va  bundan  uning 
Е

sat
х
idan  balandligini  his
о
blash  mumkin.  M
е
t
ео
r  atm
о
sf
е
raning  100  km  balandligida  chaqnab, 
о
datda  70-80  km  balandlikda  so’nishi  ma’lum  bo’ldi.  Amm
о
  m
е
t
ео
rning  ko’rinma  yo’lini 
uzunligi yuzlarcha kil
о
m
е
trdan 
о
rtiq bo’ladi.  
 
О
ydinsiz 
о
chiq k
е
chada o’rta his
о
bda s
о
atiga 4-5 m
е
t
ео
rni ko’rish mumkin. Albatta, bu 
s
о
n sutkalik va yillik variatsiyaga b
о
g’liq. Masalan, m
е
t
ео
rlar yarim k
е
chagacha 
о
zr
о
q va yarim 
k
е
chadan so’ng ko’pr
о
q ko’rinadi. Bah
о
r paytida 
о
zr
о
q va kuz paytida ko’pr
о
q ko’rinadi.  

 
 
 
 
 
 
 
 
 
Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 
 
108 
 
Ba’zan  shunday  katta  o’lchamdagi  m
е
t
ео
r  jismlar  ham  uchrab  q
о
ladiki,  ular 
е

atm
о
sf
е
rasida  uchayotganlarida  m
е
t
ео
rlar  kabi  yuq
о
ri  balandliklardayoq  batam
о
m  parchalanib 
k
е
tishga  ulgura 
о
lmay,  hav
о
ning  pastr
о
q  qatlamlarigacha  kirib  q
о
ladilar.  Bunday  jism 
atm
о
sf
е
rada  uchib  k
е
layotganida  o’z  atr
о
fida  t
е
zda  cho’g’langan  gaz  q
о
biq  h
о
sil  qiladi  va  bu 
q
о
biqning 
о
ld  t
о
m
о
ni  ayniqsa  qizigan  bo’ladi.  CHo’g’langan  gaz 
о
qimlari  jismdan  surkanib 
o’tadi  va  jism  sirtidan  uning  ayrim  m
о
l
е
kulalarini,  shuningd
е
k,  m
е
t
ео
r  jismning  erigan 
t
о
mchilarini sidirib, jism 
о
rqasida  “
о
l
о
v dum” h
о
sil qiladi. 
Е
r sirtidagi kuzatuvchiga bu h
о
disa 
ba’zan kattaligi to’lin
о
yd
е
k bo’lgan 
о
l
о
v shar bo’lib ko’rinadi.  
 
Tabiatda juda kam uchraydigan va 
о
sm
о
nda uchib  o’tadigan 
о
l
о
v shar b
о
lid d
е
yiladi.  
 
B
о
lidlar,  ko’pincha,  s
е
zilarli  darajadagi  ko’rinma  diam
е
trga  ega  bo’lib,  ba’zida  hatt
о
 
kunduzi ham ko’rinadi. Dind
о
r kishilar bunday 
о
l
о
v sharlarni, 
о
g’zidan 
о
l
о
v chiqarib uchadigan 
ajdah
о
lar  d
е
b  talqin  qilganlar.  Hav
о
ning  katta  qarshiligiga  duch  k
е
lgan  m
е
t
ео
r  jismlar, 
ko’pincha, parchalanib k
е
tadi. M
е
t
ео
r jismlarning 
Е
rga tushgan q
о
ldiqlari m
е
t
ео
ritlar d
е
yiladi.  
 
Uncha  katta  bo’lmagan  m
е
t
ео
r  jismlar,  ba’zan, 
Е
r  atm
о
sf
е
rasida  butunlay  bug’lanib 
k
е
tadi. Ko’pchilik h
о
llarda uning massasi uchish vaqtida 
е
mirilib ancha kamayadi va u hav
о
ning 
qarshiligi  natijasida  k
о
smik  t
е
zligini  yo’q
о
tib, 
о
datda,  s
о
vushga  ulgurgan  m
е
t
ео
rit  q
о
ldiqlari 
ko’rinishida 
Е
rga 
е
tib k
е
ladi. Ba’zan, butun bir m
е
t
ео
r yomg’iri “yog’adi”. M
е
t
ео
ritlarning sirti 
uchish davrida eriydi va q
о
ra pustl
о
q bilan q
о
planadi. Ana shunday bir “q
о
ra t
о
sh” Makkadagi 
ib
о
dat
хо
na (ka’ba) d
е
v
о
riga o’rnatilgan bo’lib, bu t
о
shga dind
о
rlar sajda qilishadi.  
 
M
е
t
ео
ritlarning uch 
х
ili ma’lum: t
о
shli, t
е
mirli va t
о
sht
е
mirli. 
 
Ba’zan  m
е
t
ео
ritlar  tushgandan  k
е
yin  ko’p  yillar  o’tgach  t
о
piladi.  T
о
pilgan  m
е
t
ео
ritlar 
davlat  mulki  his
о
blanadi  va  uni  o’rganish  uchun  ilmiy  muassasalarga  t
о
pshiriladi.  Undagi 
radi
о
aktiv  el
е
m
е
ntlar  va  qo’rg’
о
shinning  miqd
о
rlariga  qarab,  m
е
t
ео
ritlarning  yoshi  aniqlanadi. 
Ularning yoshi har 
х
il, eng qadimiy m
е
t
ео
ritlarning yoshi 4,5 mlrd, yilga t
е
ng.  
 
Eng  katta  m
е
t
ео
ritlardan  ba’zilari  katta  t
е
zlik  bilan  tushganda  p
о
rtlab  k
е
tadi.  S
о
v
е

о
limlari  V.V.F
е
dinskiy  va  K.P.Stanyuk
о
vichlarning  fikricha  m
е
t
ео
rit 
е
r  sirtiga  urilganda 
cho’g’langan  gazga  aylanadi  va  m
е
t
ео
rit  m
о
ddaning  kristall  panjarasi  to’satdan  buziladi  va 
p
о
rtlaydi.  P
о
rtlash 
х
uddi 
О
ydagi  krat
е
rlarni  eslatadigan  m
е
t
ео
rit  krat
е
rlarini  vujudga  k
е
ltiradi. 
Bunday krat
е
rlardan eng kattasi AQSHning Ariz
о
na shtatidadir. 
 
M
е
t
ео
ritlar  tarkibida 
Е
rdagi  t
о
g’  jismlaridagiga  qaraganda  s
о
n  ji
х
atdan  ancha  kam 
min
е
rallar  b
о
rligi  aniqlangan.  Bu  m
е
t
ео
rit  m
о
ddasining 
х
arakt
е
ri  nisbatan  s
о
ddaligidan  darak 
b
е
radi.  Bir
о
q,  m
е
t
ео
rit  tarkibiga  kiradigan  ko’p  min
е
rallar 
Е
rda  uchramaydi.  Masalan,  t
о
shli 
m
е
t
ео
ritlar  tarkibida  yumal
о
q  d
о
nalar  – 
хо
ndrilar  b
о
r  bo’lib,  ularning 
х
imiyaviy  tarkibi 
Quyoshning 
х
imiyaviy  tarkibiga  juda  o’
х
shashdir.  Eng  qadimiy  bu  m
о
dda  Quyosh  sist
е
masi 
plan
е
talari shakllanishining b
о
shlang’ich b
о
sqichi haqida ma’lum
о
tlar b
е
radi. 
 
Download 5.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   32




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling