Физика маърузалари

Саволлар:

1. 
   Нотекис ҳаракат деганда қандай ҳаракатни тушунасиз?
   
2. 
   Нотекис ҳаракатда ўртача тезлик қандай топилади?
   
3. 
   Текис тезланувчан ҳаракатда ўртача тезлик қандай катталикларга боғлиқ?
   
4. 
   Тезлик векторининг координата ўқларига проекцияларини кўрсатинг.
   

5-маъруза
Нотекис илгариланма харкат тезланиши
Маъруза режаси:
Нотекис илгариланма ҳаракат тезланиши. Ўртача ва оний тезланиш. Оний тезлик ва тезланиш графиги.
Тавсия этилаётган адабиётлар:

1. 
   Матвеев А.Н. Механика и теория относительности, М. Высшая школа, 1986, 45 - 49 б.
   
2. 
   Дж. Орир. Физика, - М, Мир, 1981, 29 - 33 б.
   
3. 
   Стрелков С.П. Механика. Т., «Ўқитувчи», 1977, 40 - 44 б.
   

Маъруза матни

Тезланиш ҳақидаги тасаввурлар ҳаммага маълум. Автомобиль газ (тезлик маъносида) педалининг босилиши унинг тезланиш олишига сабаб бўлади. Педаль қанчалик кучлироқ босилса, тезланиш шунча катта бўлади. Тезланиш даврида тезлик ортади ва йўловчилар ўриндиқларга кучлироқ босим беради. Тормоз педалини босиш эса автомобильнинг манфий тезланиш олиши (тезликнинг камайиши)га сабаб бўлади. Тезланиш – бу тезлик ўзгаришининг жадаллигидир.

Агар жисмнинг тезлиги бир хилда ортиб борса, у ўзгармас тезланиш билан ҳаракатланади. Агар а тезланиш ўзгармас бўлса, у ҳолда
(1) ёки
(2)
бўлади, бу ерда t вақт ичида тезликнинг ўзгариши дейилади. Халқаро бирликлар системасида тезланиш
ларда ўлчанади.
Агар тезланиш вақт давомида ўзгариб борса, тезликнинг вақт интервалидаги ўзгаришини топиш талаб қилинади. У ҳолда

ёки
(3)
га тенг бўлади ва оний тезланиш деб аталади.
Нотекис ҳаракатда жисм координатаси
(4)
тенглама билан ифодаланади. Ўрта тезлик эса бошланғич ва охирги тезликлар йиғиндисининг ярмига тенг, яъни,
(5)
(5) ни (4) га қўйсак
(6)
бўлади.
(2) тенгламадан . Тезликнинг бу ифодасини (6) га қўйсак,
ёки
(7)
бўлади (а=const).
Демак, текис тезланувчан ҳаракатда жисмнинг кўчиши вақтнинг квадратига пропорционал равишда ўзгаради. Агар бошланғич координата х₀ ва бошланғич тезлик v₀ нольга тенг бўлса,
(8)
га тенг бўлади.
Агар (7) ифодани вақт бўйича дифференциалласак, қуйидагига эга бўламиз:
(9).
яъни,
(10).

а)

б)

в)	(9) ифодани вақт бўйича дифференциалласак, (11) ҳосил бўлади.

;

Агар v₀ бошланғич тезлик манфий қийматли бўлса, графиклар қуйидаги кўринишга эга бўлади:

1-б, расм

Агар а=const бўлса,

(12)
эканлигини осонгина исбот қилиш мумкин.