Физика маърузалари

Саволлар:

1. 
   Айланма ҳаракат қандай ҳаракат турига киради?
   
2. 
   Айланиш даври ва частотаси нима?
   
3. 
   Бурчак тезликнинг бирлиги нима?
   
4. 
   Бурчак тезлик билан чизиқли тезлик орасидаги боғланишни кўрсатинг?
   
5. 
   Бурчак тезлик векторининг йўналиши қандай топилади?
   

9-маъруза
Айлана бўйлаб текис тезланувчан ҳаракат
Маъруза режаси:
Айлана бўйлаб текис тезланувчан ҳаракат. Ўртача ва оний тезланиш.
Тавсия этилаётган адабиётлар:

1. 
   Матвеев А.Н. Механика и теория относительности, М. Высшая школа, 1986, 52 - 58 б.
   
2. 
   Дж. Орир. Физика, - М, Мир, 1981, 44 - 50 б.
   
3. 
   Стрелков С.П. Механика. Т., «Ўқитувчи», 1977, 34 - 42 б.
   

Маъруза матни
Жисмнинг R радиус бўйлаб v доимий тезлик билан текис ҳаракатини кўриб чиқамиз. Гарчи тезликнинг катталиги ўзгармаса-да, бу ҳол вектор ўзгармас эканлигини билдирмайди, чунки, тезликнинг йўналиши узлуксиз равишда ўзгариб туради. V векторнинг ўсиши ∆v ҳамма вақт нолдан фарқли. Бундан келиб чиқадики, тезланиш вектори ҳам нолдан фарқли бўлади. Тезликнинг йўналиши ҳисобига ҳосил бўладиган тезланиш марказга интилма тезланиши дейилади. Энди бу тезланиш ҳамма вақт айлана бўйлаб марказга томон йўналган ва абсолют қиймат жиҳатдан га тенг эканлигини кўрсатамиз. а_м.и тезланишни ҳисоблаш учун жисмнинг иккита кетма-кет ҳолатидаги тезликлар фарқини топиш керак. Фараз қилайлик, ∆t вақтда жисм 1-а расмда кўрсатилганидек, 1 нуқтадан 2 нуқтага кўчади. ∆v = v₂ – v₁ бўлсин. Марказга интилма тезланиш
, (1)
v₁ ва v₂ векторлар орасида ∆Q бурчак 1-а расмдаги ∆Q бурчак билан мос тушади. Шундай қилиб, 1-а ва 1-б расмлардаги учбурчакларнинг ўхшашлигидан қуйидагиларни ёзиш мумкин:
, (2)
ёки
(3)
бу ерда ∆S – 1 ва 2 нуқталар орасидаги масофа.
Бу тенгликнинг иккала томонини ∆t га бўлиб
ёки (4)
ни ҳосил қиламиз.

а) б)

1 – расм
Агар ∆t  0, унда ∆v/∆t  a_c ва ∆S/∆t v бўлади.
Шундай қилиб,
(5)
бўлади. ∆t  0 чегаравий шартда ∆v вектор v векторга перпендикуляр бўлади ва натижада, айлана марказига томон йўналган бўлади. Шундай қилиб, марказга интилма тезланиш ҳамма вақт айлана марказига томон йўналганлигига ишонч ҳосил қилдик. (4) тенгламадаги ∆t -> 0 ҳолдаги тезланиш оний тезланиш деб аталади.
Марказга интилма тезланишни баъзида R ва T орқали, бу ерда T – айланиш даври ёки бир марта тўлик айланиш учун кетган вақт орқали ифодалаш мумкин. Заррачанинг ҳаракат тезлиги айлана узунлигининг айланиш даврига нисбатига тенг
, (6)
Тезликнинг бу ифодасини (5) га қуйиб, қуйидагини ҳосил қиламиз:
, (7)
Кўпинча адабиётларда «марказдан қочма куч» ва «марказдан қочма тезланиш» тушунчалари учраб туради. Бу турдаги куч ва тезланиш кузатувчи айланаётган координаталар системасида жойлашган вақтдагина мавжуд бўлади, яъни бу ҳолда кузатувчининг ўзи тезланиш олади.
Саволлар:

1. 
   Марказга интилма тезланиш деб нимага айтилади?
   
2. 
   Ўртача ва оний тезланишларнинг фарқини тушунтиринг.
   
3. 
   "Марказдан қочма куч" - нима?
   
4. 
   Қандай чегаравий шартда вектор ва v вектор ўзаро перпендикуляр бўлади?