Fizika, matematika va axborot texnologiyalari

ELЕKTRON GЕNЕRATORLAR


Elеktron gеnеrachorlar ko’p hollarda 'yukrrn pa o’cha loi^opn chasgotali o’zgaruv-chai toklarli olish uchun nshlachiladn: yuqori kuchlannshlar uchun ko’nroq lampali gеnеrachorlar, past kuchlannshlar uchun tranzistorli gеiеragorlar afzaldnr. Dе­lila bu gеnеrachorlar o’zgarmas kuchla-tshish ma'lum uagarunchan kuchlanishga aylanchiruvchi kurnlmalardir.
Elеktron gеpеrachorlarnnig ko’llanish sohasn juda kеkg. Katta kuo`aatln gеnе-ratorlar radiostantsiyalarga o’rnatiladi; sanoatda ulardan no’.chatlarning sirtini toblashda, mеchallarni induktsnon snzdn-rishda va dielеkchrnklarpi o’zgaruvchak elеktr maydona ta'siri ostnda qizdn-rishda na boshqalarda ((yuydalaniladi. Kichik kuvvatln gеnеrachorlar turli xil o’lchashlar uchun xizmat kidadi.
Tеbranishlar vujudga kеluvchn zan-jirlarning xaraktеriga qarab gеiеragor­lar LC tipli gеaеrayurlarga (tеbranish konturli gеnеrachorlar) va g S tipli re-nеratorlarga bo’lnnadi.
Transforma goryuchi tеskari boglanishli LC tipli lampali gеnеratorlarning aso­sin sxеmasi 175-rasmda kursashlgan. Bu gеnеrachorda elеktr enеrgnyasi manbai •— anod batarеyasi Ut — triod yordamida tеb- ¦ rakshi koituri 1S dagi enеrgiya , nеrofi krplanadn va unda sunmas tеbranishlar ushlab turi.chada. Bu holda tеskari bog’la-nish transformator T shshg chulg’ami 2 orkali LC konchurdagn tok tеbranishla-rmii chriodnipg to’r potеntsialiga ta'sir qnlishpdan iborat, to’r ' potеnshshlininr o’zgarishi esa chiq1;sh kattaligi —anod to kining o’zgarishiga sabab bo’ladi, bu esa kondеnsator S ni zaryadlaydi.
175- rasm. Tranzistorli tеskari bog’laknshln lampali LC- gеnеratoriing asosiy sxеmasi
Kondеnsator S induktyv g’altak X orkali zaryadsizlaG`shdi. Bu g’altak trans-oyurmator T ning birlamchi chulrami ham-dir. Bunday zaryadsizlanish snnusoidal tеbranishlar shakliga ega. Bu tеbranish­lar so’pmaydi, chunki tеskari borlanish chulrami 2 orkali LC konturdagi tokning )'zgarishn triod tur. kuchlanishining uz-o`rpshpga, dеmak, anod tokining tеbra-nnship) sabab bo’ladi, uning o’zgaruvchal chanG`kil etuvchisi koiturDagi tеbrannsh-lar chasto slеnga ega. Transformator chul-
. au.ui J chikish chulrami 3 bilan va tеnora» chorshshg 'chiqish kismalarn bila i pnDuktiv Gyurlap'gap. Shunday kilib, gеnеratorning chikish qnsmalarn oraskda 'snnusoidal o’z-garuvchai kuchlanish vujudga kеladi, unnng chastotasi gеnеratorning tеbrapish konchurshshng naramеtrlari bilan aniqla-nadi. g S tipli gеnеrachorlar katoriga rеlaksadiol gеnеrachorlar* mansubdir. Bunga o’xshash gеnеratorlarshigg zan-
.jirlarida chеbranishlarpi zapas enеrgiya­mi vaqt- pakdi bilan kamaytirib, ya'ni kondеnsatorpi zaryadsizlab xrеil qilina-DI.
Rеlakshyua tеbranishlarga odday mi-sol arrasimon kuchlanishlar gеnеratori-dagi tеbranishlar bo’lishi mumkin. Ular kondеnsator S ni nеon lampa L orqaln paryadsizlaiishidan vujudga kеladi (176-raoi). Bu lamianing volt-ampеr xarak­tеristikasi tiratron xaraktеristikasiga o’xshash. Unda zaryadsizlanish ma'lum yoqish kuchlanishi U& da vujudga kеladi va anchagina kichik o’chish kuchlanishi va tok G`. da tugaydn. ; Kondеnsator S
L.I, ya'ni
nеon lampaga parallеl qilib ulanadi. Gеnеratorni ta'miglovchi o’zgarmas tok • manbaining kuchlanishi U yoqish kuchlani­shi i' dan katta bo’lishi kеrak, ammo-ikkinchi tomondan rеzistor karshiligi g (176-rasmga karang) еtarli darajada kat­ta bo’lishi zarur, u ushbu shartii qanoatlantirishi lozim:
lampa fakat yordamchi elеktr eiеrgiyasi bilan ta'mnnlapgandagina kondеnsator elеktr mandashdagi zapas enеrgiya hiso-biga smеni.
Dastlab lampa yonmaydn, kondеnеator-esa tok bilan rеzistor g orkali sеknp-asga zaryadlanadp. Bunday sharoitda kop-dеnsatorda kuchlanish sskin-psta oshadi. Kondеnsato|)dagi kuchlanish yonish kuchla­nishi Ue kiymatnga еtgach, lampa yonadi.' Rеzistor g orqali o’tayotgan tok lamia­ning yoniish uchuy еtarli bo’lmagani uchuy lampanng onnshn vakdida kondеnsator sеknn-asta zaryadsizlapadi va uning kuch­lanishi pasayadi. Bu kuchlanish Uf qiyma-tiga еtgach, lampa upadi Da kondеnsator-ning zaryadi tiklanadi. Shunga moе hol-da kondеnеator kuchlanishining uzgarish davriy irotsееsn arrasimon ekstsonant bo’; laklaridai iborat egri chnziq bilan nfb-dalanadi (177-rasm).
Bunday gеnеratorlarda arrasimon im-pulеlash nеon lampa yoy razridli tira­tron bilan almashtiriladi, bu yokish kuchlanishi U& ni rostlash imkotsini bе-radi. Tiratron to’riga tеgnshlts o’zgaruv-chan kuchlanish ta'sir qnlnb, rеlaksashyun
gеnеrator ishini u yoki bu jarayok bilan sinxronlash mumkin.
O’ilarcha kalogеrndap yukrrn chastota-lar uchun tiratron o’rniga maxsus sxеma bo’yicha ulangan tranzistor yokn tiristor-lardap foydalaiiladn.