Fizika” ta’lim yo’nalishi 2-bosqichi F2 guruh talabasi Jabborov Shuxratbek

7.29-rasm. Nikol prizmasi
Turmalin, gerapatit (yod – xinin gugurt oksidi) va ba’zi boshqa kristallardanyasalgan qutblagichlar boshqacha prinsipga asoslangan, ular qo‘sh nur sindirishbilan bir qatorda yana nurlardan birini ikkinchisidan ko‘ra ko‘proq yutish(dixroizm) xossasiga egadir. Jumladan, qalinligi 1 mm ga yaqin turmalinplastinkada oddiy nur amalda butunlay yutiladi va chiquvchi yorug’lik yassiqutblangan bo‘ladi.
Mayda gerapatit kristallchalaridanselluloid plyonka ustida ancha kata yuzalar hosil qilinadi. Ularni oriyentatsiyalashuchun elektr maydonidanfoydalaniladi. Bunday qurilmalar(polaroidlar) qutblagichlar (analizatorlar)sifatida ishlashi mumkin.
Turmalin va qutblagichlaming nikolga nisbatan asosiy kamchiligi ularningspektral xarakteristikalarining yomonligidadir. Oq yorugiik bunday qutblovchiqurilmalardan o‘tgach bo‘yaladi, shu vaqtda nikol kabilar spektrning ko’rishqismi uchun tiniq.
Polyaroidlarning afzalligi ular sirtining kattaligidir, bu esa keng yorug‘likdastalaridan foydalanish imkonini beradi.
Kristalning anizotropligi oddiy va g‘ayrioddiy (oddiymas) to‘lqinlarning tarqalish tezligida turlicha namyon bo‘ladi. Oddiy nurning tarqalish tezligi c₀ kristall yo‘nalishiga bog‘liq bo‘lmasada, g‘ayrioddiy nurning tarqalish tezligi c_e optik o‘q (bu o‘q bo‘ylab har ikkala nur tezligi bir xil) yo‘nalishidan og‘gani sayin katta farqlana boradi va optik o‘qqa perpendikulyar yo‘nalishda o‘zining maksimal qiymatiga yetadi.
G‘ayrioddiy nur tezliging yo‘nalishga bog‘liqligi kristalning anizotropiyasiga bog‘liqdir. Bu esa anizotrop kristallarda turli yo‘nalishlarda _x va _y lar har xil bo‘lishi mumkinligi hamda sindirish ko‘rsatkichlari ( , ) ham har xil bo‘lishini bildiradi va yo‘nalishga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Bir o‘qli kristallar oddiy nurning sindirish ko‘rsatkichi n₀=c/c₀ va optik o‘qqa perpendikulyar g‘ayrioddiy nurning sindirish ko‘rsatkichi n_e=c/c_e lari bilan xarakterlanadilar. Jadvallarda n₀ va n_e ning aynan shu qiymatlari keltiriladi. Quyidagi jadvalda =0,55 mkm to‘lqin uzunligidagi yorug‘lik uchun bu qiymatlar quyidagicha bo‘ladi:

Kristall	n0	ne
Island shpati	1,66	1,49	0,17
Kvarts	1,545	1,554	0,009