Fizika va kimyo” fakulteti “ilmiy va metadologik kimyo” kafedrasi

Nomlanishi. Barcha monosaxaridlar tarixiy nomlanadi. Hammasi –oza
qo`shimchasi bilan tugaydi. IUPAC nomenklaturasi amalda foydalanilmaydi.
Geksozalar.Geksozalar eng muhimlari:D-glukoza, D-mannoza, D-galaktoza va Dfruktoza.Umumiy formulasi C₆H₁₂O₆D-glukoza(uzum shakari):

Halqali tuzilgan glukoza molekulasi turli fazoviy tuzilishga ega:
a)glukozaning alfa-shakli birinchi va ikkinchi uglerod atomlaridagi gidroksil
gruppalar molekula halqasining bir tomonida joylashgan.
b)glukozaning betta-shakli birinchi va ikkinchi uglerod atomlaridagi gidroksil
gruppalar molekula halqasining turli tomonlarida joylashgan.

Olinishi.
1)Butlerov 1861 -yilda eng oddiy uglevodlarni kalsiy gidroksid ishtirokida
formalindan sintez qilgan:
6CH₂O→C₆H₁₂O₆
2) Glukoza boshqa uglevodlar bilan bir qatorda fotosintez reaksiyalari natijasida
hosil bo`ladi. Bu reaksiya jarayonida quyosh energiyasi to`planadi:
6CO₂+6H₂O→ C₆H₁₂O₆+6O₂
3) Disaxaridlarni gidrolizlash orqali:
C₁₂H₂₂O₁₁+H₂O→C₆H₁₂O₆+C₆H₁₂O₆ reaksiyani umumiy ko`rinishi
a)saxaroza+suv→D-glukoza+D-fruktoza
b)maltoza+suv→2α-D-glukoza
c)laktoza+suv→galaktoza+glukoza
d)sellobioza+suv→β-glukoza+α-glukoza
Fizik xossalari.Glukozaga nisbatan lavlagi shakari shirin. Suvli eritmalaridan
C<sub>6</sub>H<sub>12</sub>O<sub>6</sub>∙H<sub>2</sub>O shaklidagi kristallogidratlar ajratib olinadi. Glukoza (uzum qandi)
shirin ta`mli, rangsiz kristall modda, suvda yaxshi eriydi.
Kimyoviy xossalari.
1 ) Aldozalar aldegilar kabi “kumush ko`zgu” reaksiyasini va Felling suyuqligini oson qaytaradi:
C<sub>6</sub>H<sub>12</sub>O<sub>6</sub>+Ag<sub>2</sub>O→C<sub>6</sub>H<sub>12</sub>O<sub>7</sub>+2Ag
CH2OH-(CHOH)4-CHO+Ag<sub>2</sub>O→CH2OH-(CHOH)4-COOH+2Ag↓
C6H12O6+2Cu(OH)2→C6H12O7+2CuOH+H2O
2) Glukoza vodorod bilan ta`sirlashganda bunda aldegid guruhi qaytariladi hamda
spirt (sorbit – 6 atomli spirt) hosil bo`ladi:
CH2OH – (CHOH)4 – CHO +H2→CH2OH – (CHOH)4 – CH2OH
3)Bijg`ish reaksiyalari:
a)Spirtli
C₆H₁₂O₆→2C₂H₅OH+2CO₂
b)moy kislotali
C₆H₁₂O₆→C₃H₇COOH+2CO₂+2H₂
c)sut kislotali
C₆H₁₂O₆→2CH₃-CH(OH)-COOH
d)limon kislotali
C₆H₁₂O₆→HOOC-CH₂-C(COOH)(OH)-CH₂-COOH+2H₂O
e)glitserinli
C₆H₁₂O₆→C₃H₅(OH)₃+CH₃-CH=O+CO₂
4) Monosaxarid (glukozalar) ning gidroksil gruppalari alkil galogenidlar
(metilyodid, etilyodid vaboshqalar) yoki alkilsulfatlar (dimetilsulfat) bilan o‘zaro
reaksiyaga kirishganda oddiy efirlar hosil bo‘ladi.
Monosaxaridlar tarkibidagi gidroksil gruppalarining vodorodlari kislota qoldiqlari
bilan almashinib, murakkab efirlar hosil qiladi. Masalan, glukoza sirka angidridi
ta’sirida pentaasetil glukozaga o‘tadi.