Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

Musallam — itoat silmos.

.ypjju "Om — saw gota.
^alandar ^arno^iy bir ^aftagacha usta Temur Sa- mar^andiyning goridan chi^may yotdi.
U kunduz ustaga sarashar, damni bosar, chugda toblan- gan temirlarni sandonga ^uyib, ogir boston bilan usta xoz^lagan shakllarga keltirib berar, sozon-tovo^, choydish va ^umgonlarni tuzatar, ^ozon ^aynatar, xullas, bir amallab kun utkazar edi.
Go^o ustaning torita ^amsoya ^unarmand va kosiblar, temirchilar, chilangarlar, misgarlar, suyaktarosh va sang- taroshlar, sandi^chi va beshiksozlar, mixchi va ta^achilar, etikduz va gilamduzlar yigilishar, ustozlari Temur boboga atalgan sovga-salomlarni ^lti^lashib, ota-ini ^alsonbek bilan Bos^onbek kirib kelishar, shunday payt- larda uchosda sora sumgon bi^irlab, su^bat ^izir, do- russaltanadagi barcha yangiliklar Urtaga tashlanar edi. Sha^arda a^vol ogir, xususan, kosib va ^unarmandlarning shli kasod, dukonlar \amon berk, narx-navo esa, kundan- kunga oshib borardi. Axir pirovardida ran aylanib yana Mirzo Ulugbek davridagi osoyishta zamonlarga borib tasalar, shunday paytlarda yosh ustalar, ayni^sa oga-ini K,al^onbsk bilan Bos^onbek ^izishib ketib:
— Attang! Poshsho ^azratlari bizday kambagallarni yordamga chorlamadi-da! — deb ^olishardi. — Barcha darvo- zalarni tasa-ta^ yopib, bu nobakor sha^zodani sha^arga yulatmas edik!.
Kupchilik bu gaplarni ma’^ullar, ^alandar esa, us- todning kuz yoshi aralash aytgan sunggi vasiyati esiga tushib, urnidan turib ketardi-yu, bir chetga chi^ib, uf tortib yotib olardi. Yolgiz usta boshidagi kigiz ^alpogini tugrilab:
— XrA, xom sut emgan bandalar! — deb kulib ^uyardi. — Tuyani shamol uchirsa, echkini osmonda kur, deganlar. Sha^ar ^amal bulsa kimga ^iyin? Boz sizu bizday yu^sillarga ^iyin. ^amal bulib, a’yonu boyonlar chuzilsa, bizday yirtip^ choponlar uziladi. K^amaldan suzlamang, bolam!
Bu su^batlar bilan kun utgani bilinmas, lekin uzun sish kechalari uysusi ^ochib, tong otguncha tulganib chitsar edi. Asta-sekin ^ududsiz kengliklarga urganib dolgan dasht farzayadiga boshda garoyib kuringan usta­ning gori ^am ^orongi gurday tuyulib, yuragi si^ila- digan bulib !S.oldi. Go^o u tulib ketib, gordan chikkisi, tevarak-atrofdagi z^ishlozrzarni aylanib z^aytgisi kelar- di. Lekin birinchi kuni kechasiyos Miram Chalabiy kelib, Ali T^ushchining salomini topshirdi: "Ez^tiyot bulsin, sha^arga chiz^masin!"
K^alandar vidolashib ketgan kuni kechasiyo^ rasadxonaga ^ashz^ir boshlis bir guruz^ darveshlar kelib, uni rosa ^idirishgan, "topib berasen", deb Ali K,ushchiga zugum z^ilishgan emish. K,alandar K,arnozsiy buni Ali ^ushchi aytmasa z^am bilar, chunki goyib bulganini eshitgan ^azratning vajoz^atini tasavvur z^ila olar, kechayu kunduz izgib yurgan darveshlarning "Ye ollo, dust, yo ollo"si z$am uni yer-kukdan z^idirishayotganlaridan dalolat berardi.
Sunggi kunlarda, ayni^sa kechalari, ^alandar uz eli, suyukli ^arnoz^ni, bolalik choglari utgan z^ir va adir- larni, baliz^ tutib, chumilib yurgan tiniz^ soylarni, baz^or paytlari z^uinini dovuchchaga tuldirib ^ynab usgan urikzor boglarni kup uylaydigan buldi. Buni uylg znida negadir z^ipchoslar olib z^ochib ketgan suyukli singlisini kup eslar edi. Ba’zan, nazarida, singlisi K,arnoz^a z^aytib kelganday, saytib kelib, K,orovultepa yonbagridagi ulkan guristonda, ota-enasining z^abri tepasida yiglab utirganday tuyulardi. Guyo singlisi z^am guristonda utirib uni uylayotganday, xayolan unga iltijo z^ilib:
"^ayda z^oldingiz, z^aylarda yuribsiz, ogajonim? — deb buzlayotganday bulardi. — Kizzdik z^oningiz tukilgan elingizni tashlab z^aylarda tentirab yuribsiz? Ota-ena- mizning sabriga siz chiroz, yoz^masangiz, kim yoz^adi, yolgizim?"
Shu-shu, tong otguncha mijja z^oz^mas edi. Kuz oldidan ikki soy urtasidagi tepalikka joylashgan kuxna z^al’a ketmay z^olardi. ^al’a baland kungurador paxsa devor bilan uralib, aylanasidan chuz^ur xandaz; utardi. ^al’a katta emas, undagi >;amma uylar, tor kuchalar bir-biriga tutashib ketar, tomda uynagan bolalar bir zumda butun z^al’ani aylanib chiz^ishar edi. Erta kuklamda uylarning yassi tomlari yam-yashil maysa bilan z^oplanar, ba’zi tomlarda z^atto lolaz^izgaldoz^lar ochilar, shunday payt- larda tom ustlari varrak uchirgan bolalar, koptok uynagan z^iz-kelinchaklarga tulib, z;al’a alla^anday yash- nab kstardi... Keyin soyning u yuzidagi (^orovultepaga posbonlar z^uyilib, erkaklar, yoshu z^ari bab-baravar z^ushga chiv^ishar, adirlarga arpa-bugdoy sochishar, boglarda, tokzorlarda ishlashar edi. Nzsoyat, boglardagi uriklar dovuchcha tukkaida k.ishlos ayollnri, barcha ^iz-juvon, yosh-yalanglar sayilga chi^ishardi. Tor ^al’ada ^amalib utgan uzun k^ish kunlaridan keyin bu sayil ajib bir shodiyonaga aylanardi. Yev bostirib kelib, K,alandarning suyukli singlisini olib k,ichib ketgan usha mash’um kun ^am xuddi shunday yaxshi boshlangan edi...
Ularning bogi soyning u yuzida, ”K₁orovultepa"ning shunday tagida, kalig kayragochlar bilan Uralgan k;ishlo^ kabristonining yonida edi.
■ U ma^alda ^alandar endi un oltiga kirib, ayni kuchga tulgan, ^ushni kizlarning diliga chug solib yurgan xush^omat, norgul yigit edi. Otasi usha kupi tuyakashlar bilan Yassi bozoriga mayda-chuyda olib ketgan edi. K^alandar ^ora ^ash^a yurgasini chetam aravalariga ^ushib, onasi, singlisi va yana bir guruk KU^ShNI ^izlarni boglariga uzi olib chi!^di. Kuylagining yenglarini bila- gigacha shimarib, щora tepchima duppisini chakkasiga kundirib olgan ^alandar, ochi^ kuksini shabadaga tutib, tol xipchinini uynatib borarkan, nazarida guyo aravada emas, 1^anot boglab osmonda uchib ketayotganday tuyulardi. Chunki aravada, singlisini ^urshab olgan dugonalari orasida, kupdan beri uning yura giga chug solib yurgan un olti yashar bir k^iz ^^am bor edi... Boshiga guldor *>izil durra uragan, egniga buzdan bulsa $am, uziga yarashgan g^izil kuylak kiygan bu k₍iz, ^alandar Karaganda, kat­ta-katta ^urkak kuzlarini ^ayo^^a yashirishni bilmay, "lov" etib yonib ketar, yonidagi dugonalari esa ^iysirib kulishib, bechorani uyaltirishar edi.
Aravalar boglarga yetishi bilan ^iz-kelinchaklar sa- dafday sochilib kstishdi...K>alin urikzor va shaftolizor- lar orasida ^izlarning kuk, kizil, sari^ rumollari lip-lip uchardi. Kdlandarning nazarida bular ^izlar emas, k^katlar orasiga sochilgan lola^izgaldo^utar, daraxt shoxlarida uchib-^unib yurgan mitti kapalaklar edi...U kun buyi guyo tush kurayotganday xayoliy bir ^olatda yurdi. U go^ ^iz-kelinchaklarga uchok g;urib berar, go\ suv tashir, go^ urikka chi^ib, dovuchcha otarkan, siz-kelin- chaklar orasida fa^at ^ushni ^izni kurar, ulkan bogda undan bosh^a ^yech kim yu>vuday tuyular edi. 1^iz ^am dam-badam unga murojaat ^ilar, go$ utin yorib berishini, go^ soydan suv keltirishini iltimos ^ilar, go^ nozlanib, urik shoxlarini egib berishini surar, lekin K^alandar sal dadilrok ^arakat ^ilsa, uzini chakalakzorlarga urib, kiyikday tut^ich bermas edi...
^is^agina ba^or kuni guyo shirin tushday bir la^zada

utdi-ketdi. Kech^urun tovo^lariga yalpiz somsa, rumolchalariga dovuchcha tu gib, ^ulsch^lariga binafsha rang noxatak, chuchmuma va butakuzlar ta^ib olgan ^iz-kelin- chaklar yana aravalarga chi^ishdi. ^ir yonbagrida kuklam shabadasiday yo^imtoy laparlar, ^azin yor-yorlar yangradi. Lekin aravalar birinchi boglardan chi^ib, ^ali soyga stmagan ^am ediki, or^adagi "^orovultepa" tomondan "KjOH, ^a, ^och! Yov keldi, yov!” degan ^ich^iri^lar eshitil- di-yu, kup utmay, yer-kukni ot tuyo^larining dupuri tutdi.
^alandar ^ora ^ash^a yurgasini ayovsiz ^amchilab, aravani tara^latib borarkan, bir zum ugirilib ^aradi. "^orovultepa'da kuringan yuz choglis otlislar ^ilich va chu^morlarini boshlari uzra uynatib, alla^anday sovu»; ^iyk;iri1$ bilan »;ora buronday bostirib kelardi. U yer-bu srda yovga ^arshi ot choptirib borayotgan ^ishlok; yigitlari kurinar, lekin ular juda oz edi. 1^ir bagrini xotin-xalajning faryodi, yosh bolalarning yigisi tutdi...
^alandar jon^olatda atrofiga alangladi. Soy buyiga ar;onlab ^uyilgan va jang nafasini sezib, yer depsinib kishnayotgan kimningdir argumogini kurdi-da, yurganing jilovini singlisiga tut^azib, aravadan sakrab tushdi. Beto^at yul^ingan argumo»;ni nuxtalab sapchib mindi, aravani gir aylanib, chu^morini oldi va enasining faryo- diga ^ulo^ solmay or»;aga-yov tomonga ot soldirib ketdi.
—Boglar orasidan shungib chiodan, ustlariga i^opa jun chakmon, boshlariga i^opa kigiz tel pak kiygan u i choglik sa^royi, "Yov krchdi, ^o, yov ^ochdi!" degan ^iy^iri^ bilan tugri unga tomon bostirib kelardi...
^alandar zorli kishnagan argumogini yov tudasiga solarkan, rapidaday keng yuzi va^imali bujmaygan, ogzi kiy^irikdan bir tomonga ^iyshayib ketgan birinchi ot­lipni muljalga oldi. Otlar tu^nashib osmonga sapchi- ganda sulidagi chu^morini dast kutarib yalpo^ yuzli sazuyuyining boshiga zarb bilan tushirdi-yu, egardan ^al- poeday uchirib yubordi. ^alandar ketma-ket yetib kelgan ikkinchi otlipni 5^am chapa^aylab urib yi^itdi, lekin k,uyunday yopirilib kelgan un choglik; suvoriy uning argumogini surib ketdi, uzi esa boshiga tushgan suyilning zarbidan kuzlaridan yulduzlar cha»;nab, agdarilib tushdi. Otdan yi^ilayotganda cyHi^op kurgani singlisining katta ochilgan kuzlari-yu, 1(ushni ^izni otiga ulomay ungarib olgan i^opa chakmonli ^almo^ bashara sa^royi buldi... U ^anday omon ^olganini bil- maydi. Chamasi, egardan uchib ketganida yov uni uldiga chi^arib, ustidan ot choptirib utib ketdi... Vodarshg! Nechun usha mash’um jangda omon ^oldi? Bu darbadarli k, bu kurgiliklardan ezilib, musofirlikda xor bul*tb yurguncha usha jang-jadalda ulib ketsa bulmasmidi?
Bu k;irgindan keyin bir ^afta utar-utmas, sal uzkga kelgan K,alandar yuz chogli^ sishlo^ yosh-yalanglari billi yov ustiga otlandi. Yassidan suyirovda, dashtda beomyun jang buldi. ^arno; yigitlari arslonday olishdi, lekgin ganimlar kuplik ^ildi. Guyo butun sa^ro k;arno>^liklarga krrshi otlanganday, tup-tup bulib yopirilib kelaverri. Bu jangda U^alandarning ^iblago^i ^alok buldi. Uning uzi ^am bitsinidan uk ^yeDⁱ- Yigitlar uni ^onga belaigan ^olda, jang maydonidan be^ush olib chi^ishdi... Shu-shu, madad surab bu yo^a keldi-yu, darbadar bir musofjr bulib ^oldi. Endi uni bu elda ushlab turadigan ne ^oldi? Birdan-bir umidi Xurshida bonu bulsa... >$a^ taolo undan ^am ayirdi, umrining oxirida milt etgan bu nur, bu bevafo dunyoda yalt etgan usha yolgiz yulduzni ^am kup kurdi. Xr, u endi ketmogi lozim. Na uziga, na elga nafi tegdi, endi asalli ^iblago^i bilan volidai me^ribonining ^abriga sham yo^sin, tirikliklarida f>ar- zandlik burchini utay olmadi, loav;al ulganlarida ru>;larini shod etsin...
Ertalab nonushta ma^alida Krlandar ustaga yorildi, kunglidagi bor dardini aytdi.
Usta Temur Samar^andiy ^uy terisidan tikidgan agdarma telpagini tugrilab, nayakidan sargayib keggan so;ol-muylovlarini tutamlab, uzo^ sukutga toldi. Tepa- dagi tuynukdan ^uyilib turgan bir ^ovuchgina shu’lada uning sora VPyM bosgan serajin yuzi, jimir-jimir terlagan yaltirov; psshanasi, ^imtilgan lablarida teran bir ma^zunlik aks etardi.
— Bolam Kdlandar, — dedi usta ni^oyat. — Sei bu garib kulbamga kirib kelganingda, fa^ir terimga sigmay suyungan edim. U gl im yu^ edi, xudo men garibi notavonga ^am farzand ato k;ildi, ulsam sabrimga sham yo^ib, ^ur’on u^iydurgan bir zurriyot in’om etdi, deb suyungan edim. Ne deyman, zorim bor, zurim yu^, uglim.
Ustaning che^rasidagi ma^zunlik, ovozidagi dard {^alandarning yuragiga nashtardek sanchildi. U nima deyi- shini bilmay:
— Otaxon, — dedi yer chizib. — Inshoollo^, ^abringiz shamsiz, ru^ingiz duosiz solmas. Dorussaltanada sizni bilmagan, siz tabarruk zotni izzatu ikrom ^ilmagan bir bandai mu’min flytyiyp. Bir yoeda kosiblar, bir yo^da shogirdlaringiz ^al^onbek bilan Bos^onbek, bir yokda mavlono Ali ^ushchi...
—Olloga shukur, uglim, — dedi usga uning ogzidan suzini olib. — Bu gapni aytishdan murod — seni niyating- dan ^aytarmos emas, me^rim-muruvvatimni iz^or ^ilmo^ edi, xolos. Usta Temur Samar^andiy musofirlik neli- gini biladi, bolam... Birovning yurtida sulton bulguncha, uz yurtingda ulton bul, derlar. K^’da ^arimaydur. Uz elingga borib ota-enang mozorini tavof ^ilib, ru^larini shod etmo^ni niyat ^ilibsen, ploxim niyatingga yet, uglim. Lekin yuling olis, safaring xatarli, bolam. Ne kerak? Bu garib kulbada ne bor — tilaganingni ol, bolam! Mavlono Ali K^ushchiga ayt — tilladan bersin...
— Yu^, otaxon, menday bir gadoga tilla ne kerak? Uzingiz aytar edingiz: devonaning ishini xudo unglar deb. Bir-ikki kunlik non-tuz bulsa bas, yulda ne kup, el kup, yurt kup... Mavlono Ali K^ushchi bilan albatta vidolashamsn, ammo tilla kerak emasdur, otaxon...
Usta Temur Samark;andiy katta ^o^suyak kafgini uning tizzasiga ^uyib, ma’yus kuldi.
— Evo^, yoshlik silasen, bolam, sen kup diling pok yigitsen, bilamen. Va lekin bu osiy bandalar shu iblis ma’danni deb, bir-birining boshini yesa, fis^i fasod k^ilib, bir-biriga cho.\ kavlasa ne chora? Bu sari^ ma’dan birda kishiga ofat keltirsa, birda izzatu ikrom kelti- radi. K^ari bilganini pari bilmas, suzimga inon, bolam: yigit kishiga go^o boylik $am kerak buladi... Bas! Sen uyalsang, uzim aytamen Aliga.
Kalandzr kun buyi yul ^ozirligini kurdi. Usta Temur Samar^andiy ^ayok^adir ketib, ^uy junidan tu^il- gan issig; chakmon bilan ^uy terisidan tikilgan uzinikiday sora telpak topib keldi, uzi yasagan pulat xanjarini in’om sildi. salandar K^arnokiy xurjunning bir kuziga non, tuz, ^alampir, talion, ikkinchi kuziga kiyim-kechak va ogir yulda kerak buladigan mayda-chuyda buyumlar — sumgon, piyola, ^oshik;, tovos solib taxt ^ilib ^uydi.
Masla^at bilan u tunda, gor tevaragida ivirsib yurgan tur^i tarovati sovus galamislar yu^olib, kuchalar tin- chiganda gordan chi^ib, rasadxonaga boradigan buldi. La^im ortali rasadxonaga kirib Ali Pugachi bilan vidolashadigan, sung K^al^onbek bilan Bossonbek shay ^ilib turadigan otga minib, yulga chi^adigan buldi.

Lekin negadir allama^algacha gor tevaragida k;alangi- ^asangilarning sharpasi tinmadi. Ni^oyat, vast tun yar- midan oshganda tinchiganday buldi-yu, B^alandar chakmonini kiyib, belini bogladi.
Moychiro^ shulasida usta Temur Samark.andiy balandarni bagriga bosib, kuziga yosh olib xayrlashdi, peshanasidan upib, os yul tiladi. Lekin xuddi shu ma^al, usta ketmonday kaftlarini ochib o; fotika berayotganida, nogatoy eshik ta^illab soldi. ^alandar dar^ol ^zini panaga tortdi. Usta esa kuliga moychiros olib, eshik tomon ketdi.
— Kim bu, kora tunda uy^u bermay, daydib yurgan?
Tash^aridan ingichka, ^ayajonli ovoz eshitildi:
— Ma’zur kurgaysiz, usta, bu — men, Miram Chala- biymsn...
— Ne deding? Kaysi Miram?
B^alandar yelkasidagi xurjunini yerga tashlab, ustaning or^asidan k.orongi yulkaga shungidi.
— Otaxon! Mavlononing shogirdi bu! Ijozat bering— eshikni ochay!
Miram Chalabiy torga kirdi-yu, yurishga chamasi kel- maganday, devorga suyanib krldi. Moychiro^ning xira shu’lasida yalang oyok;, yalang bosh Miram majnunsifat bir devonaga uxshar, uziyam sovu^anmi, ^ur^uvdanmi dir-dir titrar, tishi tishiga tegmay sha^illar edi.
— Ne buldi? Suzla, inim! — dedi ^alandar, yuragi mud^ish bir tuygudan muzlab.
— Ustod...ustodni zindonga soldilar.
— K,achon?
— Kecha xuftonda. Shomi garibonda besh-olti nafar yasovul rasadxonaga bostirib kirdi, ^ammayo^ni ostin-us­tin silib, axiyri oldilariga solib olib ketdi...
— Kecha olib kstsa...nechuk tunda kelmading? Nechuk dar^ol xabar bermading?
— Sababi... — Miram Chalabiy gapirolmay k;urug;sha- gan lablarini yaladi. — Sababi momom... Tillabibi bor edilar. U kishi yiglayverib esimni oldilar.
— O, bechora! — dedi usta. — K,aysi zindonga solmish- lar? Xabar topdingmu?
— Topdim. Kuksaroy zindoni!..
— Yo rabbiy! — ustaning sulidagi moychiros saltirab ketdi.
K^alandar ^arno^iy zabardast somati bilan tor yulkani g^oyaday tusib turar, uning ^ushi boshidan uchib, xayollari tuzgib ketgan, fa^at kunglining bir chetida bir ^aftadan beri tuzgan rejalari, uy^usiz tunlarda ^ilgan orzu-umidlari — ^ammasi ipi uzilgan marjonday sochilib ketganini, endi ^yech ^ayo^a ketolmasligini, to ustodning taediri bir yok/ti bulmaguncha, bu yurtdan jilolmasligini tushundi, nazarida, sunggi paytlarda kup eslagan siiglisi \am uz enasi emas, guyo Tillabibi tugrisida kaygurib yiglaganday tuyuldi.
— Yasovullarning ^idirgani ne? Kitoblarmu?
— Kitoblar, — dedi Miram Chalabiy. — Tagin oltin ^idirmishlar. Rasadxonada oltin bor emish. Astagfirul- lo!..
"Mavlono Mu^iddin! — dsdi ^alandar kunglida. — Mavlono Mue^iddin sirni ochgan! Mavlono emas, mal’un aygo^chi! Alloma emas, riyokor josus!.."
U kuzini yumib devorga suyandi: "Ne ^ilmos kerak? Bu yerda solganda uning ^ulidan ne keladi? Ustodga yordam bera oladimi, yu^mi? Ammo... yordam berolmayman, deb ustodni, t^anoti ^ayrilgan ^ushchaday eshikda ^altirab turgan bu yosh talabani, lol bulib dolgan bu keksa ustani arosatda »;oldirib kstmo; vijdondan bulurmi? Odamiy- likka kirurmi?"
— Bolam K^alandar, — dsdi usta. — Mulla vachcha so- vu^da dildirab »;olibdi, bir piela issi^ suv ber bunga, bolam!..
"Mavlono Mu^iddinning uyiga bormo^ kerak! Borib yo^asidan gip bugmo^ kerak! Yo suzidan ^aytsin, yo..."
— ^a, xa, turga uting, mulla, — dedi \alandar. U tisarilib Miram Chalabiyga yul berdi. Chugday sizigan miyasida esa xayollar ^uyunday charx urar, bir-biridan dadil, mardona rejalar suyilib kelmo^da edi: "Bog tomonda eshik bor! Sunggi marta Xurshida bonu bilan uchrashishga a^dlashganida ^alandar bokda kirib, bonu yotadigan uyning kichkinagina darichasini sokdanda, ul gulruxsor shu eshikdan chi^ib kelgan edi. Bog tomondagi shu eshikdan kira olsa bas — mavlononing me^monxonasiga utib olish oson. Me^monxonaga kirib, mavlonoga yuzma-yuz kelsa bas — unga ne deyishini uzi biladi. X^a, dar^ol bormo^ kerak, fursatni boy bermay, mavlononi gippa bugmo^, uni bu yuldan ^aytarmos lozim, bil’aks, ustod­ning ^ayoti..."
Uyning turida z^izil Samarkand baxmaliga zar tikib utirgan Xurshida bonu ^ovlida ship-ship oyoz^ tovushini eshitib, boshini kutardi. Yuz^, bu dadasinink zaifgina odimlashiga uxshamas, kavushning asabiy ”duk-duk"iga asoning "ta^-ta^""i z^ushilar, bu — bobosi Salo^iddin zargar edi. Boya xuftonda turt nafar otliz^ navkar kelib otasini olib ketgandan beri bobosi bir laz^za utirmadi. Asosi bilan yerni z^attiz^ taz^illatib, kavushini duk-duk bosib kuchaga chitsadi-kiradi, chiz^adi-kiradi... Bobosi z^ar chiz^ib-kirganida bonuning yuragi uvishib, igna tutgan nozik barmo^lari titrab ketadi; boya z^oronkida t^fonday yopirilib kirgan yasovullar kuz oldiga kelib, utirgan joyida karaxt bulib z^oladi. Z^ar safar yasovullarning dakal ovozlarini, nakal ^otsilgan etiklarning betakalluf gursillashini, ayni^sa ^ur^uvdan ikki bukilib, tit- rab-sa^shab dolgan otasining dir-dir titrashini eslasa, yodiga shu yil kuklamda sodir bulgan boshz^a bir mudzrnp voz^yea tushib, yuragi uynab ketadi...
Tuy bulganiga uch oydan oshgaya, ^alandardan tamom umidini uzgan Xurshida bonu, taedirga tan berib, uz mirzasiga urgana boshlagan paytlar edi. Bir kun kech^urun Kuksaroy devonida xizmat silgan yosh mirza. uyga rangi uchib, allanimadan vasvasaga tushib kirib keldi. Xurshida bonu xuddi shu bugungiday uz xonasida zar tikib, xayolga chumib utirardi. Eshikda z^altiroz^ bosib turgan mirzani kurib, yuragi muzlab ketdi. Mirza sekin yurib kelib uni z^ulidan ushlab urnidan turkazdi-da, yuziga uzoz^ tikildi. Mirzaning bejo kuzlarida z^am k^ur^uv, e^am unsiz iztirob, z^am alla*;anday shaf^atsiz bir narsa bor edi. Uni birinchi bor bu zrzlatda kurgan Xurshida bonu beixtiyor or^asiga tisarilib: "Sizga ne buldi, mirzam?" — dedi. Mirza javob bermay, uni nozik belidan z^uchib uziga tortdi-yu, labla- ridan, zozidan, kuzlaridan upa boshladi. Uning busasida e^tiros emas, kishi ni chuchitadigan telbalarcha bir narsa bor edi. Niz^oyat u upishdan tuxtab:
— Darz^ol kiyim-kechagingni yikishtir! — dedi z^al- tirab. — Zeb-ziynatlaringni z^utiga sol! Issigroz^ kiyin! X,ozir uzok safarga chiz^urmiz. Tezros bul! Tezroz^! — Mirza shunday dedi-da, yugurganicha xonadan chiz^ib ketdi.
Xurshida bonu yuragini chulgab olgan sovuz^ shubz^a va zfrz^uvdan garangsib, dam zeb-ziynatlar tula z^utichala- riga, dam kiyim-kechazslar solingan sandi^larga yugurdi.
Ni^oyat, xiyol z^ushini yigib, ichidan olmaxon muynasi soplangan k;ora movut kamzulini, oyogiga kobuliy etik- chasini kiydi, boshiga oz; tuyaning junidan tu^ilgan issi^ rumolini uradi, zeb-ziynatlarini tilla ^utichaga solib, daricha yoniga bordi.
^ovlida yugur-yugur boshlangan, shivir-shivir ovozlar eshitilar, eshiklar shara^-shuru^ ochilib-yopilar edi. K,osh ^orayib dolgan, ya^indagi masjiddan azon aytgan muaz- zinning mungli nidoga uxshash ovozi z;ulok;k;a chalinar, lekin krovli va uylar zim-ziyo, $yech z;aerda milt etgan chirok; yuz;, fa^at kashta tikish uchun sham yoodan Xurshida bonuning xonasigina yorug edi.
Sal utmay mirza z^aytib kirdi. U boshiga tulki tu mok;, , egniga pustin kiyib, belidagi kumush kamariga k;ilich tak;ib olgan edi. U Xurshida bonuni yangi libosda kurib, yana boyagiday bir dak^i^a tikilib z;oldi.
Keyin yana boyagiday yuzlaridan, kuzlaridan telbalarcha uparkan:
— Nechuk ollo senga bu jamolni bermish? — dedi alamli daid bilan. — Nechun men garibni se\ringga bandi k;ilmish? Yigishtirilib buldingmu? Zeb-ziynatlarni ol- dingmu? Yur, otlar tayyor... — mirza gapini tugatmay, tusatdan kulogini ding k;ilganicha k;otib z;oldi. Tashk;i ?;ovlida k^andaydir tupolon boshlangan, ot tuyok^tarining dupuri, k^ilichlarning sharak;-shurugi eshitilar edi. Mez;monxonada kimdir dod solib uvvos tortdi, zaifalar z;iy-chuv kutardi... Bu z;iy-chuvdan z;ushyor tortgan mirza eshikka otildi, uziga buysunma?an kaltirok kullari bilan zulfinlarni solishga urindi. Lekin shu maz;al, ^ovlida na ga l ^o^ilgan etiklarning seskantiruvchi gur- sillashi eshitildi. Zum utmay, kimdir eshikni shitob bilan tepdi. Uzilib ketgan eshik zulfini bez;ush turgan Xurshida bonuning z;ulogi ostidan utib, tokchaga borib tushdi-yu, kumush barkashlarni daranglatib yubordi.
Mirza jonz;olatda zuzlichni yalangochlab k;ora tufonday yopirilib kirib kelayotgan navkarlarga tashlandi. Lekin yopirilib kirgan navkarlarning bir z;ismi uni chalib z;ulatib, ustiga chiz;ib olishdi, bir z;ismi Xurshida bonuga tashlanishdi. Kimdir uning boshiga z;ora mato tashlab, bugib oldi, kimdir dast kutardi... Xurshida bonu navkarlar k^ulida z;ushday pitirlab, boshidagi k;ora matoni yulk^ilab ocharkan, yerda bugizlangan z;uyday talpinayotgan mirzani kurdi.Navkarlardan biri uni ayovsiz tepkilar, yana biri z;ullarini orz;asiga k^ayirib, chilvir bilan boglar edi...
Xurshida bonu Kuksaroyda e^ushiga keldi. U shifti z^ubbasimon charogon xonada, k;alin ipak kurpalar ustida yotar, buyinlari va k,ullaridagi z^at-z^at zsb-ziynatlarini nafis jaranglatib yugurishib yurgan yosh kanizlar uning burniga billur shishachalarni tutishib, alla^anday utkir va xushbuy dorilarni ^idlatishar, peshonasiga, yonosla- riga atirgul suvlarini surtishardi. Sal utmay, ^aram bekasi kirib zurlab ogziga z^uyganday k,ilib bir piyola sharob ichirdi-da, z^ammomga olib ketdi. Keyin oldiga sha^zoda kirdi...
Xurshida bonu shaz^zodaning sarak-sarak z^ilgan boshi, shaz^vat bilan yongan kuzlari, negadir dir-dir titragan uzun nimjon gavdasi esiga tushdi-yu, tirnozutarigacha zirz^irab ketdi...
"Ajab! Boeda z^aragan daricha tikirlaganday buldi- mi?"—Xurshida bonu kuylagining yo^asini ushlaganicha buyi baravaridagi tosh panjarali darichaga tikilib z^oldi. Aksiga olib, enagasi z^am uxlab dolgan edi. Bechora kampir, dadasining z^aytishini poylay-poylay z^ozirgina boshi yosti^a tekkan edi, dar^ol pinakka ketdi... Bonu yosh boladay gujanak bulib yotgan enagasiga z^urz^ibgina kuz tashladi... >^u, z^urk^anga z^usha kurinur degandek, unga daricha tikirlaganday tuyulgandir... Iuz$, yana tiz^ir- ladi. Tuxtab-tuxtab uch marta tiz^irladi... "Yo parvardi- gor! Yolgaz u, shoir ^alandar ^arno^iy mana shunday tuxtab-tuxtab uch marta ti^irlatar edi!" Xurshida bonu z^ayajondan z^imir etolmay, kuzlarini katta ochganicha darichaga tikilib utirardi... Naz^ot ollo gadoyi Kdpandar bulsa? U mi? Boingami? ^alandar ne z^iladi kelib? Muddaosi ne?.. Xayriyat, jimib z\oldi. Shamolga uxshaydi... Bonu usha mash’um vo^yeadan bir z^afta oldin ^alandarni darvozalari yonida kurgani esiga tushib, beixtiyor Kj/ziga yosh oldi...
Uning tuyidan keyin ^alandar tarkidunyolikka yuz tutganini bonu eshitgan edi. Lekin uni bu a^volda kuraman deb boshida eski kuloz^, egnida juldur janda, soch-so^oli usib ketgan bir devona ^iyofasida kuraman deb, uylamagan edi. Shuning uchunmi, "mirzam!" deb yuborganini uzi ^am bilmay z^oldi. Xayriyat, kurgan tushi esiga tushib, mirzadan devonaga xayri e^son berishini suradi-yu, bek sech narsani sezmadi, oltin tangani K^alandarning oyo^lari ostiga daranglatib tashladi-da, e^ovliga kirib ketdi...
Usha kechasi mirzaning beto^at busalari, e^tirosli v^uchishlari misoli ogu bulib tuyuldi bonuga. Uziyam, mir­za uxlagach, tong otguncha yiglab chivuщ. Bir zum kuzini yumsa nigo^i oldida KDlandarning siyofasi, "mirzam", deganida charaklab ketgan kuzlari namoyon. bulardi-yu, esiga buru ngi shoir K,alandar tushar, shu uy, shu me^monxonada bir-birlariga she’rlar uv^ib utgan mas’ud damlar xayolida . jonlanib, tingan kuz yoshlari vushta tir^irab o^ardi... Yo rab! Daricha yana ti^irladi! Bir... ikki, uch... tuxtab-tuxtab uch marta ti^irladi!..
Xurshida bonu yuragi gurs-gurs - urib, enagasiga vuvra- di... Shoir ^alandar \arnov;iy unga oshik; bulib, daricha chertib kelib yurgan ma^alda avval v^amisha enagasi chiv^ib xabar olar, shundan keyingina bonu chitsardi... Dna, yana chertdi! Tuxtab-tuxtab uch marta chertdi...
Xurshida bonu shosha-pisha urnidan turdi, boshiga issiv; tivit rumolini uradi, movut kamzulini yopinib, oyogiga bejirim kobuliy kavushini ildi-da, oyov; uchida yurib xonadan chivuvi. U yer-bu yerida tosh fonuslar miltiragan urdaday vuvvlidan utib, bog eshikning oldiga borganda Xurshida bonu nafasi ogziga ti^ilib, yana tuxtadi... Shoir ^alandarmi. bosh^ami? Kuvlandar! Undan boshv,a kim buladi? Saroy sipovutari bogdan kelib, daricha chertib yurmaydi! Birov; u bulsa... Nechun keldi? Muddaosi ne?.. E, parvardigor, uzing madad bergaysen!
Xurshida bonu xira shu’la tushib turgan bobosining darichasiga bir v^arab ^uydi-da, eshik zanjirini o^istagina oldi. Yaprovuvari tukilib, ^uvillab dolgan bog usgida, ariv; buyida v;uloch yozgan keksa yongov; tepasida. guyo masjid gumbaziga v;adalgan kumush ^ilolday bir tilim oy yaltillab turar, uning zaif shu’lasida bog allav;anday garib tuyular, yalangoch daraxtlar yupun gado- larday dildirab dolgan edi.
Darichaning tagida ^yech kim kurinmadi. Xurshida bonu duk-duk urgan yuragini ^ovuchlaganicha yongov; tomonga yurdi. U yerda bir nima chire etib singanday buldi. Xurshida bonu tuxtab, ^orongiga tikildi. Yongov; shoxlari orasida boshiga kulov; kiygan barvasta bir odamning vuvrasi kurindi... Usha! Shoir K,arnov;iy!..
Xurshida bonu darmonsizlanib ariv; buyidagi tolga suyandi. Yongov; tagidagi v;ora kulaga v;alin shoxlar ora- sidan muralab, sekin shivirladi:
—Enagajon! K,urv;mang, bu—men, devona KDlandar...
—"^alandar!.."—Xurshida bonu nechundir upkasi tulib, kuziga yosh oldi-yu, tol tagidan chivuщ.
—Xurshida bonu?.. Siz... Sizmu?
—^a, men...—K,alandar K,arnotsiyning tovushidagi sur- suv va sayajon Xurshida bonuga xiyol dadillik berdi. U otsista yurib, yongossa yatsinlashdi. U yerda osilib yotgan shoxlarni juratsizgina surib, K^alandarning yuziga siyo bosdi. K,alandar osmondagi oyga teskari turgani uchunmi, uning janda kiygan barvasta gavdasi, sosol bosgan yuzi sop-sora va allasanday vatsimali kurinardi. Ilgari, bu xonadonga tez-tez kelib yurgan masalda u suyday yuvosh, sizlarday tortinchos kurinar, chesrasi sam boshsacha, juda muloyim edi. Fasat sinovchan sadalgan kuzlari sorongida allasanday chasnab turardi...
—Afv etgaysiz, bonu,—dedi K,alandar,—siblagotsin- giz... mavlonoga bir ogiz suzim bor. Iloji bulsa yuslab bersangiz...
^alandarning tovushi notanish, bugis edi.
—U kishi... uyda yusdur...—Xurshida bonu yana upkasi tulib, entikib-entikib gapirdi.—Siposlar kelib, u ki- shini Kuksaroyga olib ketmishlar...
—1sachon?
—Boya xuftonda. Turt nafar sipos uyimizga bostirib kirib, olib ketmishlar...
—Ey darig!—Salandar beixtiyor bonuga tomon bir sadam tashladi.
Yongos shoxlari orasidan suyilib turgan oy shu’lasida bonuning chesrasi sech uzgarmaganday tuyuldi unga. Usha, iyagiga tomon ingichkalanib ketadigan uzunchos muloyim yuz, keng, sillis peshana, guyo usta san’atkor chizganday sop-sora soshlar tagida ma’sum multirab turgan serkip- rik kuzlar, usha, xiyol simarilib turadigan, uchlarida chusurchalari bor latif lablar... Fasat juda ozganu, burungydan sam xipcharos, nozikros kurinadi.
Xurshida bonu uning tikilib saraganini kurib, kuzlarini olib sochdi, beixtiyor suyilib kelayotgan kUz yoshlarini yashirishga tirishib, boshini egdi...