Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

Vo^ifi asror—sirlardan xabardor.
"shoyad” suzini takrorlay-takrorlay, rasadxonaga yetganini ^am bilmay ^oldi. Fa^at kuz oftobi Chara^lab turgan rasadxonaning yuksak peshto^larini kurgandagina kushita keldi, keldi-yu, guyo yigirma yil umri utgan rasadxonaga emas, mud^ish bir cho^ga ya^inlashayotganday, ot ustida gujanak bulib oldi. ,
Aksiga olib, darvozani Ali K,ushchi uzi ochdi. Egnida uzun sora chakmon, boshida mudarrislar kiyadigan uchlik i^opa ta^ya, sovu»; bulishiga ^aramay kuksi ochi^, Ali K,ushchi j^ap narsani kutsa ^am, mavlono Mu^iddinni kutmagan edi, kuzlarini katta ochib, bir ^alandarga, bir otda gujanak bulib utirgan mavlonoga ^aradi. Ni^oyat, kutilmagan "me^monlar''ning ma^sadiga tushundi chamasi, labida bilinar-bilinmas kulgu bilan mavlono Mu^iddinga »;arab ta’zim ^ildi.
—Xush kelibsiz, birodari aziz!
Mavlono Mu^iddin ^izlarnikiday katta, tim»;ora kuzlari javdirab, bir ^izarib, bir o^arib gudrandi:
—^azrat Nizomiddin Xomush rasadxonadagi kitob- larni kuzdan utkazib, son-sanogini bilmo^ni tiladi- lar...
Ali T^ushchining lablaridagi kinoyali tabassum sunib, kuzlari ^isildi:
—Mavlono ^achon ^azratlariga yukunmishlar?
Otdan tushgan mavlono tili guldirab bir nima dsdi, lekin uning suzini anglab bulmas edi.
—Xup. Siz kitoblarni kuzdan utkazar ekansiz, nav- karlarning muddaosi nedur? .
Boshiga dubulga kiygan chutir sipo^ ^ovogini uyib:
—Biz endilikda rasadxonani ^uri^ab turamiz,—deb javob berdi.
Ali ^ushchi yer ostidan ^alandar ^arno^iyga ^aradi.
—Sinoxar rasadxonani i^ypmyiap ekan... Sizning muddaongiz nedur, darvesh?
K,alandar tusatdan kuzlarini uynatib:
—Bu savolga mavlono Mu^iddin javob bergay!—dedi.
"Borakallo, K^alandar!"—Ali K,ushchi ichida unga ga\sin aytib, mavlono Mu>;iddinga yuzlandi, rangidan |\oni »;ochib:
—Balli, mavlono!—dedi. —Salkam chorak asr ta>;sil kurib, bosh^alarga ta’lim bergan bu tabarruk dargo^ga s i povarni boshlab kelibsiz. Istang ut ^uying, istang Chuzi»; yuzi ganchdan yasalganday oppo»; o^arib ketgan mavlono Mu^iddin novcha, ozgin ^addi ikki bukilib, kuzlarini yumib bir nafas turdi, keyin tekis yerda ko^ilib-surinib rasadxona tomon yunaldi. Lekin yongshuщn yasalgan ikki tava^ali eshikning ^uyma ^al^ala- riga ^ul chuzarkan, yana tuxtab, lablari pichirlab yuziga fotika tortdi.
^a, mavlono Ali Kushchi >;a^, uning salkam chorak asr umri mana shu mu^tasham binoda, sishin-yozin birday sal^in, birday osoyishta, nim^orongi xonalarda, tubsiz falakka ^aratilgan olat va usturloblar yonida, kitoblar bilan lik; tula javonlar oldida utgan edi. Ajabo: u ^ozir marmar zinadan turib, pastga ^arab ketgan mis olatning sillis yaltirok sat^ini va bu noyob olatga rubaru k;ilib ochilgan k;ubbali shift urtasidagi tuynuk- larni kurganda negadir birdan upkasi tulib, kuziga milt-milt yosh oldi. ^a, mavlono Mu^iddin rasadxonaning eng pastki oshyonasida utirib, bu garoyib olat va ustur­loblar yordamida kukka tikilganda foniy dunyo tashvish- lari xayolidan butunlay kutarilar, dili bulakcha bir zavk; va ^ayratga tular, nazarida, ^ududsiz koinot bilan, allak;anday ilo^iy kuchlar bilan, milt-milt yongan sirli sitoralar bilan uzo^ va osuda su^bat k;ilar edi... E, parvardigori olam! Nechun u mas’ud damlardan, il^om parisining me^ribon kanotlari ostida utgan u yorug kunlardan ma^rum k;ilding? Nechun uning gardaniga mav­lono nomiga nomunosib bu tuban ishni yuklading, boshiga bu tashvish, kungliga bu gam-andu^ni solding?..
Bu uy, dilini chulgab olgan bu tinik; mung kutubxonaga kirganida yana ^am avjiga chiщdi: kutubxona ustod davrida ^anday bulsa shunday turar, tokchalardagi kumush sham- donlarda shamlar yonar, ^ator kursilar oldidagi xontax- talarga dasta-dasta kitoblar taxlangan, burchakdagi Mirzo Ulugbekning yulbars terisi yopilgan baland kursisida uning zarbof tuni bilan k;ora duxoba ta^yasi yotardi. Guyo Mirzo Ulugbek ^ayot, guyo u ^ozir kirib kelib uz joyiga utiradi va sal bugi^, vazmin ovozda falakiyot sirlari tugrisida su^bat boshlaydi...
Ali K|ushchi ^ullarini kuksida ^ovushtirganicha eshik- dan kirgan joyda devorga suyanib turardi. Mavlono Mu^iddin esa bu sokin va muazzam ilm koshonasida $okim bulgan allasanday sirli va ilo^iy ru^dan a’zoyi badani jimir-jimir ^ilib, javonlar yonidan bir-bir bosib turga utdi. U kitoblarga k;ul tekkizmadi, kuk, sari^, yashil va pushtirang charmdan ^ilingan salin ^ulyozma- larni ushlab kurmadi, ipak va movutga uralgan risola- larga tegmadi, lekin shiftga ta^algan javonlarga kuz tikib, turga utayotgandayo^ bildi: eng nodir asarlar, e^tiyotkorlik bilan sazuzanib kelayotgan kup z^ulyozmalar yu^ edi! Xususan turda, bulakcha e’tibor va ez^tiyotkorlik bilan sazuzanadigan Movarounna\r fozillari va alloma- larining zuzlin-z^alin kitoblari, ipak matolarga uralgan ^ulyozmalari kurinmas, ularning urnida boshz^a kitoblar turar edi. ^a, mavlono Mu^iddin bu srdagi z^ar bir kitob, z^ar bir sulyozma, z^ar bir risolani bilar, topib ber, desa kuzini yumib topib bera olar edi... Mana bu srda, z^arir ipak parda bilan tusilgan aloz^ida javonda ustodning ^ulyozmalari va risolalari sazuzanardi. Bu yerda uning z^ora charm mukovaga solingan turt jildlik "Turt ulus tarixi" degan kitobi turar, ipakday mayin oz$ ^ogozga bitilgan "Ziji Kuragoniy" jadvallari z^am shu yerda sazuzanar, jadvallarning yonidan sharzuyuvchi risola- lar joy olgan, zozuzrirozutagi tokchalarga esa ikki ustod— jannatmakon K^ozizoda Rumiy bilan Giyosiddin Jamshid kitoblari terilgan edi.
"Bu nodir z^ulyozmalar, z^ar biri bir zsadoz^ tilla baz^osidagi ul kitoblar z^ayda? Ularni kim oldi? Ali ^ushchimi? Kitoblarni yashirgan bulsa, tillalar ne buldi? Yashirsa z^am sayga yashiradi? Bu xatarli yumush bir uzining z^ulidan kelarmi? Kelsa nechun tunov kuni yordam surab bordi?.."
Lekin kitoblar yuzu eng noyob z^ulyozmalar gumdon z^ilingani shak-shubz^asiz edi!..
Mavlono Muz^iddin orz^asida Ali ^ushchi turganini sezar edi. U Alining odatini, azuzidan z^aytmaydigan ujar odam ekanini bilar, z^atto shu topda poygakda gazabdan z^altirab turganini zuzm zuzs etar edi... Yuzu Aliga z^yech narsa demaydi, janob Nizomiddin Xomushning suzlarini unga aytmaydi...
Xayoli z^uyunday tus-tupolon bulib ketgan mavlono Muzuzddin, nima z^ilishini bilmay, turga borgan joyida uzok; turdi, keyin z^ur^ibgina eshik tomon yurdi. U Ali K,ushchiga lom-mim demay chiz^ib kstmoz^chi edi, lekin Ali K,ushchi gavdasi bilan eshikni tusdi.
—Xush, birodari aziz, barcha kufr kitoblar joyida janmi?
—?^a, z^a,—dedi mavlono Mu^iddin shoshib.—Joyida, joyida...
—Bu suzni Xomush z^azratlariga z^am aytadilarmu?
—A?—Mavlono Mu^iddin yalt , etib Ali, ^uщchiga ^aradi. Ali 1^ushchi kuzlari g^isilib, ^iygir burnitsing kataklari gazabli pirpirab, unga ^adalib turar, rangi- dan g^oni sochgan, lablari ^atti^ ^isilgan edi.
—E^a, >^a, aytamen,—dedi mavlono Mu^iddin dovdi- rab,—aytamen...
—Senga bir savolim bor, mavlono, —dedi Ali K,ushchi. Uning ovozi tusatdan uzgarib, bugi^ eshitildi. —Shu bu kun tunda... a’lo^azratlari... ustod Mirzo Ulugbek ^atl ^ilinganidan xabaring bormu?
”Yo sarvari koinot! Uzing madad ^ilgaysen!" —dedi mavlono Mu^iddin ichida. U guyo Ali K,ushchining tarsaki tushirishidan ^ur^anday, gujanak bulib devorga suyanib turardi.
—5^a, bu kun barcha ilm a:^li i^opa motam tutmishdur! Toki barcha a\li urfon ustodi, ma’rifatparvar inson Mirzo Ulugbek jo^il maddozutar *^ulida k;atl buldi. Nechun indamaysen? Sukut—alomati rizo! Barini bilur- sen. Bilib turib, egningga g;ora kiyib motam tutmo^ urniga, uning musaddas dargщini tintmo^ va talamo^ niyatida kelibsen!..
—Birodarim Ali!—dedi mavlono Mu^iddin yiglamsi- rab.—Ne ^ilay, men bir nogiron bandai ojiz bulsam...
—Yus, bandai ojiz emas, bandai nobakorsen! Bor, usha ^otillar birla sotil sha^zodangga ayt: bu tabarruk dargozdagi barcha kitoblar yu^olgan de! Bu dargщga ut ^uymos kerak de! Va lekin bir narsa yodingda bulsin: tepangda shaerad ulgan olloning begunov bandasi, alloma- lar sarvari ustod Mirzo Ulugbekning arvo^i turibdur!
Mavlono Mu^iddin tusatdan turgan joyida chaysalib ketib, devorni ushlab soldi.
—Mavlono Ali,—dedi allasanday dardli ovozda.—Ne­chun bu e^asorat, nechun bu ta’na-malomat? Bu kurgulik taolodan bulsa men bechora ne ^ilay?—u oppo^ nozik barmog^lari bilan kuz yoshlarini artib, Ali K,ushchiga ^aradi.—Parvardigori olam sho^id, bu mash’um xabarni eshitib, yuragim ^on buldi. Lekin ne ^ilay, singan kuzani tuzatib bulmaydur, mavlono. Fa^ir esam... Fa^ir esam...—Mavlono Mu^iddin uziga, uzining ^ozirgi ayanch- li ^olatiga ra^mi kelib, upkasi tulib yiglab yubordi... Ali K,ushchi yuzi burishib, teskari burildi. U ^ammadan kura mavlono Mu^iddinning kuz yoshidan щursardi. Chunki bu odam ^amisha shunday ^ilar, boshiga mushkul tushib, irodasi sinaladigan paytlarda doim kuz yoshi tukib sutulyb ketardi... Ali Pugachi _alam va gazab ustida kungliga kelgan eng achchzs, eng ayovsiz suzlarini ichiga yutib, k;ulini siltadi:
—Kamina kunglimda bor suzni aytdim, z^olgani vij- doningga z^avola, mavlono. Senga aytadurgan boshsa suzim yuz^!—u shunday deb, eshikni bir tepib ochdi. Mavlono Muz^iddin ketish-ketmasligini bilmaganday bir laz^za kalovlanib turdi, keyin yengining uchi bilan kuz yoshla- rini artib, tik pillapoyalarny bir-bir bosganicha pastga tushib ketdi. Ali ^ushchi vujudida z^attik, >;olsizlik sezib, uzini kursiga tashladi-da, kuzini yumdi...
^a, u tunov kungi uchrashuvdan keyin mavlono Muz^id- dindan yaxshilik kutmagan edi. Lekin z^ulini yuvib k;ultigiga urmagan z^am edi. Kunglining bir chetida zaifgina bir nur, bir umid miltirab turar edi, endi bu nur z^am sundi. Endi z^amma ogirlik, z^amma sinov slgiz uning zimmasiga tushadi. U barcha sinov, barcha ogirlizda bardosh bermogi kerak buladi...
Ali ^ushchi kimdir yelkasiga k;ulini z^uyganini sezib, kuzini ochdi.
Yonida T^alandar K*arnokiy bilan Miram Chalabiy gurardi.
—Mavlono Muz^iddin ketdimu?
—Ketdi,—dedi KDlandar.
—Sipozuzar-chi?
—Ikki sipoz^ darvozani ^uri^lab z^oldi. Birovi mavlono bilan ketdi...
—Sen nechuk ketmaysen?
—Men...—{^alandar Miram Chalabiyga sarab kuzini z^isdi.—Faz^ir begam, betashvish bir gado edim. Endi bu mas’ud kunlar utib ketdi. Mavlono Mu^iddin Xomush \azratlariga borib sirni ochsa... uyim kuyadi, ustod...
Ali K^ushchining lablariga kulgi yugurdi.
—Uying bulmasa nimang kuyadur? 1^urkma. Ayrilsang, zeki kuloz^ing bilan yirtiz^ jandangdan ayrilasen. Endi \ayga ketmoz^chisen, inim?
—Endi...—V^alandar katta kuloz^ini boshiga ishz^ab slkasini uchirdi.—Endi... laz^imni ochib bersangiz... Usta Gemurbek Samar^andiyning goriga borib turamen. Siz ne silursiz, ustod?
Ali 1^ushchi ma’yus bosh chayz^ab, javondagi kitoblarga t ikildi.
—Kamina z^yech z^ayga kstolmasmen, darvesh.
—Ez^tiyot bulmoz^ darkor, ustod.
—Bilamen. Va lekin... Yu^, ^yech k^ayga bormaymen. K,ir^ yil sirgan bulsa, ajali yetgan uladur, darvesh. Ketsang, mana, Miram Chalabiyni ^am olib ketgaysen.
Kum-kuk kuzlari javdirab turgan Miram Chalabiy krvogini solib boshini chay^adi.
—Yu^, ustod. Siz ^ayda bulsangiz, men ^am yoningizda bulamen...
Ali ^ushchi uni yelkasidan me^r bilan ^uchdi-da, belidagi kalitlar orasidan birini tanlab olib, tik zinalardan pastga, la^imga olib tushadigan ^orongi yulkaga tusha boshladi.
3
Sha^zoda Abdullatif kechasi tun yarimdan oshguncha, to Mirzo Ulugbek or^asidan ketgan amir Sulton Jondor u kutgan xabarni keltirmaguncha mijja vdmadi. Xabar kelgandan keyin esa, guyo yelkasidan tog agdarilganday yengil tortib, uzini Amir Temurning oltin kursisiga tashladi-yu, uxlab soldi. U ^ancha uxladi—bilmaydi. Bir ma^al, xuddi tepasida birov turganday, chuchib uygondi.
Shiftdagi jimjimador ^andilga terilgan shamlar nechundir uchib dolgan, fa^at eshik ustidagi tok chada bittagina sham miltirab turar, uning zaifgina shu’lasi poygaknigina yoritar, ulkan xonaning dolgan burchaklari nim^orongi edi!..
Sha^zoda yuragi gurs-gurs urib, urnidan sekin turdi. Nazarida urdaday keng, shoshona xonaning sorongi bur- chaklarida, chir aylana saf tortgan oltin kursilar tagida, turga osilgan ogir darparda orщasida kimlardir yashirinib olganu, undan kuzlarini uzmay xatti- ^arakatlarini kuzatishar edi!
"Yo xudovandi karim! Uz pano^ingda saslagaysen!.."
Sha\zoda xonani chulgab olgan mud^ish jimlikka sulo^ solib, tirnok^parigacha jimirlab bir la\za turdi, keyin guyo burchak-burchakdagi soyalarni chuchitib yuborishdan ^ur^anday, oyo\ uchida yurib, tokchalardagi shamlarni yoedi... {^orongi xona yorishib, tilla suvi yuritilgan nozik bezaklar guyo jon kirganday yar^irab ketdi... Sha^zoda a’zoyi badani bushashib, uzini yana tilla kursiga tashladi-yu, boshini ^ullari orasiga oldi...
"Unga ne buldi? Nechun yuragi tuzok^a tushgan ^ushday pytirlaydi? Nechun kunglini bu mud^ish sur^uv chulgab

oldi? Nedan sur^adi? Al^ol barcha xavf-xatarga chek ^uyilmadimi? Endilikda butun Movarounna\rga ^okimi mutlas bulmadimi? Xallo^i olam unga saxovat ^ilib, yavmi saodatga yetkarmadimi? Yo amir Sulton Jondor keltirgan shumxabar uni kur^itib yubordimi?.."
Yu^, u kun buyi amir Jondorning yulini kuzi turt. bulib poyladi. ^ar safar eshik tatsillab, busagada balxiy saroybon kuringanda yuragi bir ^apri^ib, urnidan turib ketar, undan "amir Jondor!" degan suzni kutar, bopsa bir kimsa tashrif buyurganini eshitganida esa, \afsalasi pir bulib, joyiga utirib ^olar edi. Ni^oyat, tun yarmidan ok^anda eshik tusatdan shitob bilan ochilib, amir Sulton Jondor kirib keldi.
Amir, yelkasida ^ora xurjun, oysimon egri ^ilichini eshikka shara^latib urib, shaxt bilan kirib keldi-da, poygakka tiz chukib, sajda k,ildi. Sha^zoda yuragi to- mogaga kelib titsilganday tuyulib, lablarini zurga ^imirlata oldi: "Suzla!.."
Soxt-sumbati kelishgan amir Sulton Jondor, barvasta k,addini rostlab, kaftining ^irrasi bilan tomogini ish^aladi: "Boshini tanidan judo sildik!"
Sha^zoda, a’zoyi badanini sovus ter bosib: "K,ayda?^R deb shivirladi. Amir Jondor yelkasidagi xurjunni "gure" etib yerga tashladi-da, uni kavlay boshladi. Sha^zoda yuragi muzlab or^aga tisarilarkan: "Yuk;, yu$! Kursatma!" degan ma’noda ^ul siltadi. Amir Jondor galati kulim- sirab xurjunning ogzini yoparkan: "^ayga dafn eturmiz?" deb suradi.
Sha^zoda bu mash’um xabarni ^anchalik sabrsizlanib kutmasin, nechundir dafn tugrisida uylamagan edi. Nima deyishini bilmay tili lol bulib ^oldi.
—Guri Mirgami?—dedi amir Jondor shivirlab, sha^zoda yana sarosima ichida bosh chay^adi: "Yu^, yuk,! Aslo!"
—Balli sizga, davlatpano^!—dedi amir Jondor.—Di­ni Mu^ammadiyga ^ilich kutargan bu dajjolni fotiki muzaffar masbarasiga dafn ^ilsak guno^i azimga ^olur- miz. Uni bedinlar uyasi bulmish uz madrasasiga yerlamok; darkor...
Sha^zoda ijirganib, sul siltadi.
—Bas! Ne ^ilsang-da, tezro^ ^il. Lekin tirik bir jon bilmasin!
Amir Jondor kuzini ^isdi.
—Tuya kurdingmi, yu^, biya kurdingmi, yu^, pushtipa- no^! •
Amir galati, ishshayganicha orz^asi. bilan yurib chiz^ib ketdi. Shaz^zoda esa ustidan tor agdarilganday bulib, Uzini oltin taxtga tashladi.
—Olloga shukur. Mana endi...
Nogatoy z^ibla tomondagi devorga tutilgan ipak parda orz^asida bir nima gichirlaganday buldi... Sha^zoda shitob bilan ugirilib saradi. ^a, parda chindan z^am z^imirlar edi!..
Shaz^zoda kuzlari ola-kula bulib, jonz^olatda sili- chini z^inidan sururib oldi-yu, bir sakrashda turga utib, parda z^imirlayotgan joyni z^ulochkashlab chopdi... Maxfiy eshikning z^ulfiga tekkan z^ilich, yulduz sachratib, sha- raz^lab ketdi. Parda kesilgan joyda ^uyma pulat eshik щorayib kurindi: z^yech kim yuz^ edi!..
Shaz^zoda peshanasidan shigillab ozdan sovuz^ terni sidirib tashlab, uzini yana kursiga otdi.
"Voajabo! Unga ne buldi? Nechun titraydi? Nechun iztirob chekadi? Padari buzrukvor atalmish betavfiz^ shoz^ z^atl bulsa, sha^zodaning gunoz^i ne? Uni z^atl z^ilgan uz ganimi Sayid Abbos emasmu? Kim unga din i islomga mu^ovamat z^ilib, barcha ulamoyi zabardastlar, sayidlar, barcha ummati mustafoni z^az^orat z^il dedi?.. Parvardi- gori olamning k;apridan z^urz^may, arshi a’lo z^isoblanmish koinot sirlarini ochmoz^a jazm etgan ekan, uz jazosini oldi. Zotan, sha^zoda undan, v^iblagoz^ deb atalmish bu bemez^r mutakabbir shozuzan ne yaxshilik, ne mezdz-saxovat kuribdiki, unga kuyinadi? Padar bulib, bir marotaba bagriga bosmadi, uglim deb boshini silamadi! Bor mez^r- saxovatini, bor shirin suzini farzandi arjumandi sha^zoda Abdul’azizga baxsh etdi. Uni suydi, bagriga bosdi. Abdullatifni esa, bemez^r, bagritosh enagasi Gavz^arshod begimning tarbiyasiga topshirdi. Kuzuzik bulsa z^am chez^rasi sovu^, yup^a lablariga tabassum z^unmaydigan bu shaddod xotin esa, uni nechundir bolaligidano^ yomon kurib z^oldi. Gavz^arshod begim barcha nabiralari orasida yolgiz Mirzo Boysun^orning arzanda farzandi xomsemiz Alouddavlani suyar, yolgiz uni erkalar, sirdosh tutar edi. Abdullatif esa bobosi Shozdeuz^ Mirzoning dabdabali muazzam saroyida tirik yetimcha bulib, kungli uksib usdi... Bolaligi z^am mayli, yigit bulganida ne inoyat, ne yaxshilik kurdi bu otadan? Buzrukvor zrzeoblanmish bu zot uni z^amisha kamsitib, z^amisha taedirlab, suyuklisi Abdul’azizni uluglashga z^arakat z^ildi. Bil’aks, Abdul- latifning Tarnob jangida kursatgan jonbozligini, uning Alouddavla ustidan ^ozongan fat^i nusratini Abdul’azizning galabasi, deb fatvo berarmidi? Bashargi ushanda, Tariob sirlarida Mirzo Abdullatif uz suvo- riylari bilan suron solib kelib, padariga yordam iy/lini chuzmaganda a^voli ne bulur edi uning? U ^am mayli, Alouddavlani tor-mor etib, ^irotni zabt etganda ne ^ildi? Ixtiyoriddin ^al’asiga yashirib suygan Abdulla- tifning tilla va javo^irlarini tortib olmadimi? Xa- zinaga tilla kerak, degan ba^onada, uning barcha boyli- gini, bobosi Shozdeu^ Mirzo in’om etgan ^immatba^o buyumlarini, barcha zeb-ziynatlarini, Amir Temurdan dolgan oltin ma’budalarni—barini tortib olib, Sa- mar^andga junatmadimi? Unisi ^am mayli, sal utmay, kuch tuplab kelgan Alouddavla X,irotni ^amal ^ilganda, padar bulmish bu zot unta yordam ^ulini chuzdimi? Yus, yordam ^ayda? Alouddavla ^irotni zabt etgach, uning—Ab- dullatifning kunglini kutargan bulib, Balxni berdi-da, uzi shu shon-shavkati, shu ma^obati bilan Movarounna^rga bi^inib oldi. Unga arzimagan Balxni berib, guzal dorussaltanani farzandi munisi Abdul’aziz tasarrufiga topshirdi...
Sha^zoda bulib utgan nizo-nifo^larni eslagan sayin, tomir-tomirlarida ^oni jush urib, urnidan turib ketdi. U kechadan beri shu uylar bilan uzini tinimsiz ^amchi- lar, kungliga tukkan ^amma kek, e^amma adovatni eslashga tirishar edi. Shunday ^ilmasa ^albini alla^anday shub^a kemira boshlar, bu shub^alar kunglining bir chetida mudrab yotgan ili^ esdaliklarini suzgab, pushaymonga aylanishidan ^ur^ar edi.
"^a, padari pok atalmish bu zot unga biron-bir yaxshilik ^ilmadi! Bil’aks, uning shon-shavkatiga, dov- rugi va lashkarboshilik salo^iyatiga raxna soldi, xo- los... Oxirgi uchrashuvda esa shukrona bildirib, unga o^ fotika bermo^ urniga yomonlikni bashorat ^ildi. Uz ^iblago^iga ^ilich kutargan zurriyot abadulabad baraka topmas, dedi. Uning ^ilich kutarganini bu betavfi^ ota kaydan bildi? Bu sirni unga kim ochdi? Bukun tunda sodir bulgan bu ishni erta Samarkand a^li eshitsa ne deydi? Bu munofi^ Sayid Abbos bilan badxo^ amir Jondorga inonsa bulurmu? Boya amir nechun kuzini ^isib ishshaydi?..”
Sha^zoda, tusatdan xayoliga kelgan mud^ish shub^adan karaxt bulib, turgan joyida ^otib ^oldi:
^a, bu ^attol amirning ishshayishi bejiz emas.

Uning sovu^ basharasida, ^isi^ kuzlarida, ^alin pursildo^ lablarida yomon bir ifoda bor. U guyo ^amma sir-asroringdan vo^ifman, endi ^ulimda bir uyincho^ bulursen, deganday ^ilmadimi? Tuxta! Bu sirni kimlar biladi? Sayid Abbee, amir Sulton Jondor, uch-turt navkar va yana kimlar! X^a> darvo^ye, xoja Muxammad Xisrav bor! Lekin xojani ^ur^itib ^uyilsa bas, olt- mishdan oshgan ta^vodor chol, tilini tiyib gung bulur. Lekin dolgan badxo\lar...—Sha^zoda tusatdan xayoliga kelgan fikrdan uzi ^am chuchib, taxt atrofini gir aylanib chiguщ. Lekin uz ixtiyoriga ^arshi kunglining bir chetida tugilgan bu mudrit niyat tobora oydinlashib, ^at’iy i^apopra aylandi:—^\a, bu kun tunda ruy bergan vo^yeani sir tutishning yolgizgina yuli bor: bu vo^yeaning sho^idi bulgan, Mirzo Ulugbekni satl ^ilishda ishtirok etgan kimki bor, barchasining boshi olinmogi, barchasi ma^v etilmogi darkor. Bu ishni oldin amir Sulton Jondorga topshirmok; kerak, keyin uning uzini gumdon etmos darkor..."
Sha^zoda shitob bilan yurib borib eshikni ochdi.
—Kim bor?
Kursida gujanak bulib uxlab dolgan balxlik saroybon apil-tapil urnidan turib ta’zim ^ildi.
—Ma’zur kurgaylar, kuzim ilinib...
—Amir Sulton Jondor tarxonga chopar yullang! Dar^ol yetib kelsin!
Saroybon boshini ^uyi egdi.
—Davlatpano^ ijozat etsalar, bomdod namozini u^ib olsam...
"Tong otibdir-da, uzingga shukur, parvardigori olam!"— Mirzo Abdullatif yengil tortib bosh irgadi:
—Ma^ramlarga ayting: obi ta^orat keltirsin!
Sha^zoda maxfiyxonaga utdi va marmar obrez yoniga chun^ayib ta^orat oldi, keyin xuddi jang-jadal payti- dagiday zarbof tunini ^ibla tomondagi burchakka yozib, sajdaga bosh ^uydi. Namozdan keyin kuzlarini yumib va xayolan kukka tavallo ^ilib, z^ifzi ^imoyat tilab uzo^ utirdi. Ni^oyat, kungli xiyol taskin topib, endi urnidan suzgalgan edi, ^ushni xonada ikki kishining tapir-tupur olishayotgani eshitildi. Mirzo Abdullatif zarbof tunini yigishtirib apil-tapil urnidan turdi. Shu payt eshik shara^lab ochilib, osgonada... sha^zoda Abdul’aziz paydo buldi.
Yalang bosh, yalang oyos, tizzasiga tushgan kuk shoyi
kuylagining yo^asi kindigigacha yirtilgan Abdul’aziz, k^rk.uv va gazabdan ola-kula bulib ketgan kuzlarini Abdullatifga ^adaganicha, eshikdan kirgan joyda tuxtadi.
Uning iyagi ^andaydir osiliv dolgan, tishlari bir- biriga tegmay sha^-sha^ ^ilar, dir-dir titragan nogiron, ^o^suyak vujudi, yonib turgan kuzlari shunday zanimali va ayanchli ediki, Mirzo Abdullatif ^ilichini markam ushlaganicha, beixtiyor or^ata tisarildi.
"Yo rab! Buiga ne buldi! A^lidan ozib, telbalanib ^oldimu? ^ibsdan ^anday chivdi bu telba? ^anday kirdi bu yerga? Kim kiritdi?"
Abdul’aziz dir-dir titragan suli bilan jundor kukragini silaganicha bir ^adam oldnnga yurdi, iyagi ^altirab:
—Ppadari buz.. .buzrukvorimni ne ^ilding?—dedi.— Sen... ^sotil!
"Eshitgan! K^aydan eshitgan? Kim aytgan bunta?"
Abdullatif ^ilichini ^inidan sugurib, ovozining boricha:
—Kim bor? Saroybon!—deb ba^irdi.
—Uz ^iblago^iga ^ilich kutargan senday rrazil xxun- rezni nechuk yer yutmaydi? Nechuk osmon agdarilib bbo- shingga ttushmaydi?—Abdul’aziz, ta^ir boshi sarak-sarak ^ilib, kuzlari sovus cha^nab, ya^inlashib kelardi. Abdul­latif devorga suyanganicha ^ilichini kutardi, lekin Ab­dul’aziz tuxtamadi, u ^amon iyagi ^altirab, tishlari sha^illab ya^inlashib kelardi.—Mme^ribon, bbuzrukvo- rim!.. Ne ^ilding uni? Ne ^ilding, mal’un ppadar- kush?..—Abdul’azizning kuzlaridan tir^irab ozdan yosh gomchilari ^orayib ketgan sulgin yuzini selday yuvib, garalmay patak bulib ketgan so^oliga ^uyilardi.
"^ozir chopamen! Chopib tashlaymen!"—uyladi Mirzo Abdullatif, ^ur^uv aralash sovu^ jur’at bilan. U devorni paypaslaganicha or^aga tisarilarkan, eshikda paydo bulgan balxlik saroybon bilan yasovulboshini kurib, ovozining boricha ba^irdi:
—Ushla bu telbani! Ushlanglar!
Boya sha^zoda Abdul’aziz bilan olishtanda baxmal gunining yosasi tilka-pora bulgan saroybon bilan yaso- vulboshi yugurib kelib, Abdul’azizga tirmashishdi. Ab­dul’aziz ularning ^ulidan chi^ishga urinib, talpinarkan:
—^azar! Al^azar, ssenday ppadarkushdan!—dedi xi- rillab.—Barcha avliyo va anbiyolarni shafe keltirib, kdsamyod ^ilamen: bboshingni olib, oyogingdan ddorga osa-

men. Men osmasam, inshoollo\, olloning ^a^riga yuli^a- sen! Yer yutar seni! Yer!
—Olib ket bu telbani! Olib ket yo ^ozir chopib tashlaymen!
—Chop! Uz ^iblago^ini chopgan ^attol, meni ^am chop!—Gazab va alamdan kuzlari ^onga tulgan Abdul’aziz, jon talvasasida, eshikka tarmashdi, lekin balxlik bar- zangi yasovul uni bir yul^ishda eshikdan uzib, sudrab olib chi^ib ketdi. Sha^zodaning kuz yoshi aralash bugi^ ovozi ^ushni xonadan xirillab eshitildi:
—Mal’un ppadarkush! Arvoz^lar ^argishiga yuli^asen! Yer yutadur senday o^padarni! Yer yutadur!..
Mirzo Abdullatif lovillab yongan peshanasini oltin taxtning muzday suyanchigiga ^uydi.
"Ey darig! A^ldan ozgan bu telba ^aydan eshitdi? Kim aytdi unga? KSha^zoda chugday ^izigan peshanasini oltin taxtning sovuk; suyanchigiga tiraganicha uzos utirdi. Kuzlari yumu^, yuragida mud^ish ^ur^uv, istigfor aytar, kukka tavallo ^ilar, xayolan yalinib-yolvorar, lekin ^ulo^lari tagidan sha^zoda Abdul’azizning xirillo^ ovozi ketmas edi: "Mal’un ppadarkush! Inshoollo^, xudoning ^a^riga yuli^ursen. Yer yutadur seni! Yer!.."
Mirzo Abdullatif xonada oyo^ tovushlarini eshitib, zilday boshini kutardi. Tepasida amir Sulton Jondor turardi... Sha^zoda uning ^andaydir besaranjom kuzlari- ni, nechundir galati ishshaygan durdos lablarini kurdi- yu, yo^asidan ushlab, silkidi.
—Sening k;abi^ kirdikorlaringni butkul dorussalta­na, butkul Movardunna^r biladur! Kimdan chiedi bu shumxabar! Kim taratdi uni?
Amir Sulton Jondor rangi uchib, boshini likillatdi.
—Me^riboni boshafsat! Ulimdan xabarim bor va le­kin...
—Va lekin bundan xabaring yuedur! Ul diyonatsiz sho^ni sen ^atl silasenu, men badnom bulamen, iblisi lain!
Amir Jondor ogir ^ansiradi.
—Suzimda bir yolgon bulsa tepamda taolo turib- dur, sha^zodam!
—Yu^ol kuzimdan, iblis!—Mirzo Abdullatif yuzi bujmayib, amirning kukragiga musht urdi. Amir Jondor or^asi bilan tisarilib borib, devorni ushlab ^oldi.
Mirzo Abdullatif ^ulini orsasiga ^ilib, keng xo­nani bir aylanib chshuxi. Taxtning yonidan utayotib devorga tutilgan ^avorang ipak pardaning bogichini siltab gort- di. Parda ochilib, yusoridagi darchadan yerga bir jom nur ^uyildi-da, xonaning firuzarang shifti, devorlaridagi nozik buyok^lar, tepadagi oltin ^andil yal-yal yonib, cha- ra^lab ketdi, yerga tushalgan sheroziy gilamlar ^irmizi- rang tovlanib, kuzni ^amashtirdi. Mirzo Abdullatif beixtiyor tuxtab, darchadan kuringan bir parchagina moviy osmonga, osmonda dumbalo^ oshib uchgan ikkita kaptarga tikilib k;oldi. Na^ot gurbatga tuda bu olamda shunday tini^ osmon, shunday mu’jaz kaptarlar, shunday charak^tab turgan oftob bulsa?..
Mirzo Abdullatifning dilida ^asadga uxshagan bir narsa milt etdi. Lekin burchakda turgan amirga kuzi tushdi-yu, yumshagan yuragi yana muzlab ketdi. Amir Jon­dor, garchi boshini osiltirib tursa ^am, uning va- jo^atida sandaydir sovu^, ^atti^ tazdirlangan odamlar- da buladigan bulakcha bir vi^or bor edi.
"Suyangan togim yolgiz shu amir... e^tiyot shart!” Sha^zoda birdan shaxtidan tushib:
—Xush, amirim, suzlang,—dedi "siz'lab.—Ne buldi?
Amir Jondor govori ochilmay:
—Dafn etdik!—dedi.—Bir bandai mumin kurmasin deb, Madrasa ^ovlisining bir burchiga yerlatdim, pushti- pano^...
—Kimlar bor edi marosimda?
—Kimlar?.. Sayid Abbos bilan turt nafar navkar...
—X,m...—Mirzo Abdullatif siyrak murtini silab, amir Sulton Jondorga sinovchan tikildi. U bir da^i^agina ikkilanib turdi-da, sung bir-bir bosib amir Jondorning yoniga bordi.
—Suzimga ^ulo^ solgaysiz, amir Jondor! Kimki...— Sha^zoda ’\atl" deyishga tili bormay, suz ^idirib peshanasini tirishtirdi.—Kimki bu yumushning tepasida turgan bulsa... barining boshi ketmogi darkor...
Amir Jondorning muylovi dikkayib, kuzlarida ^adiksirash alomati kurindi.
—Bari... barining boshi ketmogi darkor?..
—^ur^mang, siz emas, bosh^alarni aytamen... Siz mening eng ishongan amirim, suyangan togim, ung ^ulim bulursiz. Shu sababdan bu yumushni sizga topshiramen. Nechun indamaysiz? Boinga chora yu^, amir! Zero bu ^odisadan bir kimarsa boxabar bulsa ikkovimiz ^am badnom bulamiz...
—Davlatpano^... Takabbur sho^ni ^atl ^ilgan siz emas, Sayid Abbos! U uz ^iblago^i uchun xun olmo^ azmida silgandur bu ishni!
—Bas! Biz ^am uni ^atl ^ilmogimiz kerak!.. Sayid Abbos ^ayda?
—Pushtipano^imga yukunmov; niyatida darvozada yer upib ultiribdi...
—Darxol ^ibsga olgaysiz! Sheriklariga ;ushib shu bu kun...—sha^zoda "boshini ol!" degan ma’noda kaftining ^irrasini tomogiga ish^adi.—Shu bu kun. Angladingmu?
Amir Jondor rangi uchib bosh irgadi.
—Tojdorimning amri vojibdur!
—Balli, amirim! Dorussaltanada ne suz, ne xabar bor? ^ar kun yetkazib turgaysiz. Kalomim ayonmu?
—Ayon, pushtipano^...—Amir Jondor boshini kutarib sha^zodaga ^aradi va yana boyagiday galati kulimsirab ^uydi.—Dorussaltanada ne suz, ne xabar bor—Nizomidsin Xomush ^azratlaridan suramos darkor. Zero ul tabarruk zotning muridlari bilmagan suz, kirmagan teshigi yuedur.
Mirzo Abdullatif "maы^ul" degan ma’noda bosh irgadi.
—Sha^zoda Abdulla bilan Mirzo Abu Sayidga eugiyot bulgaysiz!
—Oyo^-sullarini kishanlab, zindon silganmiz, davlat- pano^,—dedi amir Jondor.
—Saroybonga ayting—kirsin!
Bu uning "ketaver", degani edi. Amir Jondor sul ^ovushtirganicha orsasi bilan yurib chi^ib ketdi. Ket- ma-ket busagada saroybon paydo buldi.
—Ul telba sha^zoda... nechuk unga salomxonaga kir- mo^a ijozat berding?..
Balxlik zanjisifat saroybon kimxob tunining yir- tilgan yo^asiga ishora ^ildi.
—Pushtipano^!..
—Yasovullar ^ayda edi?
—Yasovullar sha^zodaning y^lini tusmo^a jur’at ^ilmaydur, davlatpano^...
—Xm... bakovullarga ayt... ovsat va sharob keltirsin! Saroybon zul zovushtirganicha salomxonadan chizdi.
"Telba shazzodaning suzlarini bu zam eshitdi. Yaso- vulboshi ^am eshitdi... Bularni zam > yuz zilmoz dar­kor. .."
Mirzo Abdullatif kungliga kelgan bu mudzish fikr- dan uzi zam chuchiganday, bushashib kursiga utirdi...
4
Bir zafta utdi. Bir zaftagacha shazzoda saroydan chizmadi, taxtdan bir zadam jilmadi, zech kimni zabul kilmadi, fazat amir Sulton Jondor bilan Balxdan kelgan eng yazin mazramlari va lashkarboshilaridan bir necha kishinigina zuzuriga kiritar, shular bilan mas- lazatlashar, 601113a biror kimsani yulatmas edi.
Ikkinchi kuni tun yarmida amir Jondor yana zora xurjun kutarib kirib keldi. Xurjunda Sayid Abbosning 03 lattaga uralgan boshi bor edi.
Mirzo Abdullatif "kursat", deb ishora zildi. Lekin amir Jondor zovogini solganicha zonga buyalgan yum-yuma- L03 tazir boshni patak sozolidan ushlab, xurjunning kuzidan sugurib olganida tirnozlarigacha muzlab: "Yuzot! Yuzot!" deb bazirib yubordi.
Amir Jondorning uddaburonligi va shafzatsizligi shazzodani zam zayratga soldi, zam zandaydir zadiksi- ratib zuidi. Lekin amirning sodizligini zisobga olib, oldinga rejasidan, uni zam pinzoniy yuz zi^ish niya- tidan zaytdi. Amirni "muzarrabus sultonlar" zatori saroyda zoldirib, Abdul’azizchi zam uning zuli bilan Zatl ettirishni kungliga tugib zuydi.
Shazzoda Mirzo Ulugbekning ulimi zazida ran tarzatishi mumkin bulgan Sayid Abbosdan zutulsam kunglim taskin topar, degan umidda edi. Lekin amir Jondor xurjunni kutarib chizib ketishi bilan yana usha mapgum vasvasa yopirilib kelib, irodasini karaxt kiluv- chi bir zurzuv yuragini chulgab oldi. U zancha zarakat Zilmasin, nigozi oldidan patak sozoli zonga buyalgan, yum-yumaloz tazir bosh ketmas, bir lazza kuzi ilinsa guyo tepasida birov turganday bulib chuchib uygonar,

1. 
   - ■ ■■ ■ ■