Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

Bobongiz fat^ etib shu^rat sozongay jumla dunyoni, Bu olam kurmagay emdi aningdek zoti a’loni.
Padari pokingiz umrin nuri—rzdmatga tuldirdi Olib sho^ista otiga Xoroni Sayid unvoni. Alarning shu^rati shoni muyassar ulmagan garchi, Vale bul dam kurur sizda \ama Masi\u Musoni. Botsingiz kukda yulduzlar ^aram ichra kanizlarday, Xolonim ishsida yongay munavvar aylab osmonni!..
^ay$ot! Kuni kecha ustodning oyogini upib, unga she’rlar bagishlab yurgan bu shoir bugun uning tagidan taxt, ^ulidan ^okimiyat ketishini sezib, $z jonini asramo^ payiga tushgandir. Xilvatiy yanglig munofi^lar kup bulsa "kerakkim, kecha enasi Tillabibi yana keldi, sha^ardagi va^imalardan suzlab, uni buynidan ^uchib uzos yigladi, uni ^am shaxardan chi^ib, biror joyda yashirinib turmo^a da’vat etdi, yalinib-yolvordi... Mushtipar ena! Bilmaydiki, Ali K,ushchi Xilvatiy bulolmaydi. Ustod­ning boshiga i^opa kunlar tushganda mavlono Mu^iddinlar yanglig undan yuz ugirib ketolmaydi.
Voajabo: falakning gardishi bilan Mirzo Ulugbek uz taxtida ^olsa bu odamlar ne silur? ^yech narsa bulmaganday yana unga sajda zrzlurmi yo bunta vijdonlari yul bermasmi?
Ali K^ushchi bu uylardan yuragi urtanib, bugilib ketayotganday b^ldi-yu, yana uzidan kuldi: "Nechun bu z^olga ajablanursen, bu bevafolik bani odamning azaliy xusu- siyati emasmu? Bani odam az^l-idrok va ezgulikka emas, zrzlich va shamptirga, boylik va toju taxtga sodis ekani senga ayon emasmu? Bu mash’um zodiz^atni ne-ne donzpplar, shoiru fuzalo kuyinib aytmaganmu? Bunga az^ling yetsa tagin nechun kuyinasen, mavlono Ali?.."
Ali V^ushchi or^asiga z^aray-z^aray sulga, usha yomgirli kuz kuni arxar ovita chivdan tog chuodilariga burildi. Tong ya^inlashib z^oldi, chamasi, z^arshidagi yuksak chu^ining tepasi oz^ara boshladi, guyo artilganday yaltirab turgan bir parcha oy ustida No^id yulduzi porladi. Oy xiralashgan sayin No^id yulduzi ochilib, tobora yar^irab borardi... ^irlar balandlashgan sayin tuyalarning yurishi sskinlashib, "bu^-bu^"lari kupaydi. ^ali "Ajdar gor"ga ya^inlashganda tuyalar yurolmay ^olsa e^timol. Unda san- di^larni ikkita-ikkitadan eshaklarga ortib chi^ishga tugri keladi...
Mana, ushanda yomgir savalab, ^aytishga a^s silgan joylari. Mana, arxarlar chizdib z^ochgan archazor!.. Ajabo: ushasdagi ushbuy kum-kuk archalarning bitgasi z^am yizdol- magan, bittasi z^am z^urimagan. Ushanda z^anday bulsa shunday turibdi. Guyo un besh yil emas, un besh kun z^am utmagan!..
Mana, soy z^am kurindi. Ushanda amir Arslon tarxon ot soldirib utolmagan, kupirib, z^ay^irib ozdan soy yuldagi uzanday jildirab dolgan edi...
Ali ^ushchining taxmini tugri chiz^di: soydan utib, gik chuz^zzga kutarzzlayotganda tuyalar "buz^-buz^'lab yurol­may z^oldi. Ali K,ushchi tuxtab, eshakdan tushdi. Jimjit. Na bir odam, na bir z^ayvon sharpasi eshitiladi. Faz^at archa va irgaylar ichida allaz^anday z^ushchalarning sayra- shi z^uloz^a chalinadi. Musaffo z^avo archa, z^izil zirk, shuvoz^ va yana z^azzdaydir tog giyozuzarining nozik, xushbuy >;idiga tula.
Ali K,ushchi Miram Chalabiyga z^aradi.
—"Ajdar gor"ga kelduk, bolam. Eshakdan tush, tuyalar- ni chuktir!
"Ajdar gor"ni eshitgan Miram Chalabiyning kuzlari alang-jalazzg bulib atrofiga z^aradi.
Ali ^ushchi tuyalarni chuktirib, zuzra changalga bogladi, sung, tayyorlab z^ygan piliklarni olib, tup-tup usgan irgay, archa va z^izil zirklar orasidan tepadagi z^at-^at xarsanggoshlar tomon yul oldi. Miram Chalabiy, z^amon kuzlari alang-jalang, izma-iz borardi.
Mana, ushanda, jala z^uyib turganda unga baz^aybat kuringan chung z^oyatoshlar! Inson umri ^anchalik z^isz^a bulsa, tabiatning umri shunchalik boz^iy ekan! ^ar biri gumbazday-gumbazday keladigan chung dollar bundan un besh yil mu^addam z^anday bulsa shunday turibdi! Mana, dovulda Mirzo Ulugbekning arabiy argumogi yiz^ilib tushgan ungur. Ungurning tepasidagi z^oyatosh orasida "Ajdar gor!.."
Ali ^ushchi nechundir yuragi gurs-gurs urib, z^oyaga tirmaщdi. Mana, zueyaning ustida va\imali z^iyshayib turgan usha xarsanggosh. Toshning ostida tanish zimisgon ungur!..
Ali K^shchi z^oya ustiga chizrzshi bilan ungurdan yana ushandagiday bir gala kuk kaptar "parr" etib chzpuzi-zo, seskanib ketgan Miram Chalabiy utщonning chetiga borib z^oldi. Ali Pugachi uning ^ulidan "shap" ushlab, kulimsiradi.
—K^urzucha, bolam, nomi "Ajdar gor" bulsa-da, ajdari yuz; buning!
Ali ^ushchi z^ulidagi tayokka uralgan mash’alni yoz^ib, torga birinchi bulib kirdi. Usha-usha manzara: devorlari yaltirok; kuk-sizil toshlardan iborat katta gorning kovak- lariga sushlar u ya z^uygan, yerda tuzgigan patlar, z^ulab tushgan uyalar, tuxum sinizuiri. ^atto ular yozr^an kichik gulxan kullari va zuzrrali toshlargacha uz urnida yotardi!..
Ali ^ushchi ^ulidagi mash’alni boshi uzra kutarib gorning tupkarisiga yurdi. Mana, zimiston la^im chapga burilib, pastda i^opa tuynuk kurindi... Tuynukka sandi^ sigadimi, yu^mi? Sigadi! Fasat turtib chgщ^an tosh ^irralarini sal chopish kerakdur...
Ali ^ushchi sulini Miram Chalabiyga berib, pastdagi ungurga tushdi.
Xigoy chinnisiday silli^ marmardan barpo bulgan katta gor z^am uzgarmagan, un besh yil mu^addam ^anday bulsa shunday turardi... \a, sandapushrni shu yerga joylash- tirib, tuynuklarni xarsanggosh bilan yopib tashlash kerak...
Ali ^ushchi yelkasidan tog agdarilganday yengil tortdi. Ular gordan z^aytib chizdanda vodiy kuz oftobiga gar^ bulgan, z^izil zirkning zrzrmizi yaproz^lari z^uyoshda olov- day langillab yonar, yam-yashil archalar xuddi chumilganday yashnab ketgan edi. Pastda, xarsazptoshlar orasidagi cha- kalakzorda chukib yotgan tuyalar tepadan xuddi galati z^oyalarga uxshardi.

Miram Chalabiy kuzlarini katta ochib, ulugvor toglarga, tog yonbagrida ipakday mayin tovlangan och-sariv; urikzor- larga, guyo yonginga uchraganday lovillagan yedzil zirk va yedraednd chakalakzorlariga yedyrat bilan tikilib yedldi.
Ali ^ushchi uning yelkasiga ^ulini ^uyib:
—I nim!—dedi yedyajonlanib.—Bu garoyib ungurni Mo- varounna\rda yolgiz uch kishi biladi. Biri Mirzo Ulugbek, biri faedr, biri sen... Aedi irfon sarvari Mirzo Ulugbek butkul rub’i maskundin yigdirgan eng nodir xazinasini ushbu yerga yashiramiz. Bu xazina bizga nasib etmasa, bul gusi avlodlarimizga nasib etgay. Shu matlabda yaxshi zamonlar kelguncha bu gor ulug sir tutilgay. Bu sirni nainki dustu aedobong, padari buz- rukvoring yedm bilmagay, inim. Bu suzimga yolgiz ollo taollo shoedddur. Dilingda yeds taologa tavajju^ aylab, yedsamyod yedl, inim.
Miram Chalabiy ^iblaga yedraganicha kuzlarini yumib, lablari pichirlab yedsamyod ueddi.
13
^alandar ^arnoedy Ali ^ushchi bilan Miram Chala- biyni kuzatib ^uyib, uzan yog^alab orsaga ^aytardi. Tun yarmidan sedan, olis yedrlar ortidan kutarilgan zaifgina yedlol shulasida borli^ sokin, ssuda uy^uga ch^mgan.
K,alandar yedrni aylanib utib, rasadxona darvozasiga yatsinlashganda, "Bogi maydon” tomondan eshagini xix-xix- lab kelayotgan odam yedrasi kurindi. K,alandar uzini chetga olmo^chi bulgan edi, yulovchi eshagini tuxtatib:
—^yey, faedr, bu seymu?—deb suradi.
Bu—usta Temur Samaredndiy edi.
—^a, men, otaxon. Nechun yedytmadingiz?
Chol uning savoliga javob bermay, yak.inrok, kelib shivirladi:
—Eediyot bulgaysen, bolam, boyadan beri bu aylanada bir yedra kulaga izgib yurybdi. Sergak bul. Uedingmi?
—Uedim, otaxon...
Usta Temur Samaredndiy boshed yedch narsa demay, eshagini xix-xixlab utib ketdi.
"Bu ne kulaga? Tagin aygoedimi?"
K^alandar atrofiga diedat bilan razm soldi. Lekin yedmmayo^ jimjit, biror sharpa eshitilmas edi.
^alandar bir-bir bosib rasadxona tomon borarkan, shu yil kuklamda bu garoyib chol bilan uchrashgani esiga tushib, miyigida kulimsirab щuydi.
K,alandar madrasani tark etgan b^lsa z^am zo^idlar xonaso^idagi fisz^i fasodlar, urish-janjallarga Erga­nol may, kungli gash bulib yurgan paytlar edi. Bir kun kech^urun u xona^o^ga borgisi kelmay, sha^ardan chi^ib, Obira^mat buyidagi ^ishlo^larni oralab ketdi. U erta- siga z^am shaz^arga saytmay ^ishlo^ma-^ishlok, kezib yurar- kan, bir maz^al baland tepa yonbagridagi gor ogzida utirgan galati bir odamga kuzi tushdi. Chiroyli ketmon soboli dud va tutundan sargayib ketgan, boshiga agdarma telpak kiygan, peshanasidagi z^at-z^at ajinlarini z^ora VPyM bosgan, lekin ^addi-somatidan alla^anday sa- lssiyat va kuch yogilib turgan bu chol, z^ulida temir bolgacha, gor ogzida z^umgon va choydishlarni tuzatib utirardi. Yonidagi uchozuza z^ora sozon bi^irlab ^aynardi.
Kalandar cholning ishiga bir laz^za razm solib turgach, kamoli e\tirom bilai salom berib, bir piyola suv suradi. Chol boshini kutarib, unga boshdan-oyos razm soldi, keyin k;ora sumgondan bir piyola suv z^uyib uzatarkan:
—Shu buy-basting bilan gadolik z^ilib yuribsenmi?— dedi z^urs ovozda.—Borakallo senday baz^odirga!
Choldan bu ^urslikni kutmagan ^alandar suvni bir kutarishda sigщarib, urnidan turdi. Lekin chol baro^ z^oshlariyai silaganicha kuzini undan uzmay:
—Samarkand farzandiga uxshamaysen,—dedi.—K^y yurt- dan adashib kelmishsen, darvesh?
K,alandar istar-istamas, Yassidan, Sayz^un buylaridan kelganini aytgan edi, cholning peshanasidagi ajinlari tarz^ab, che^rasi ochilib ketdi.
—Ey, darit! Sabab, gulday Yassini tark etib, bizning yurtda musofir bulib yuribsen? Boshingga ne gam-andu^ tushdi, suzla, musofir.
K,alandar kungli erib, boshidan utgan vo^yealarni z^ikoya z;ilib berdi. Chol uning ma^zun z^angomasini kuzini yumib, boshini o^ista tebratib eshitdi. Kungliga tasalli berdi. Sung, yoshligida karvonga z^ushilib Yassiga borga- nini, ravishlari pok, nafaslari otashnok Xoja Az^mad Yassaviy maz^barasini ziyorat silib, saganasini tavof z^ilganini suzlab berdi. Suzonib ketgan K^alandar, eski z^ikmatlardan uz^ib bergan edi, chol z^am iyib ketib, uni gorigy olib kirdi, z^uyib zobormay bir kecha mez^mon z^ildi. Shu-shu, ^alandar ustaning oldiga tez-tez kela- digan buldi, z^ar kelganida kungli togday usib, guyo uz yurtiga borib kelganday bular edi... Mavlono Ali K,ushchiga kumaklashish kerak bul ga ni da U^alandar e^yech tortinmay tuppa-tugri ustaning oldiga boshlab borishi- ning boisi z^am shunda edi. Boshlab borib tugri z^ilgan ekan, sakson yashar usta z^amma gapga darz^ol tushuadi.
Shogirdlaridan uch-turt yigitni yigib, gorda ish boshlab yubordi. U^alandar z$am kechalari, tevarak-atrof sal tinchiganda torga borib, ustalarga yordam berdi: kuloz^i bilan jandasini yechib, yarim yalangochlanib olib, dam urdi, otaning bir pudlik ogir bolgasi bilan toblangan temirlarni mumday egib, miriz^ib ishladi. Unga otaning shogirdlari shunday yoz^ib z^oldiki, tun buyi ishlasa z^am ertalab ketgisi kelmay solardi. Ayniz^sa, Bos^onbek bilan U^alz^onbek degan aka-uka temirchilar juda xush keldi. Ikkisi z^am yosh, shux, shirinzabon, z^uli gul yigitlar edi. Ular charchoi; nimaligini bilmas, ish paytida \am lablaridan kulgi, z^ushiz^, askiya arimas edi. Niz^oyat, sandiz^lar tayyor bulgach, usta Zarafshon soz^ili- dagi z^ishloz^larga chiz^ib ketib, turtta tuya topib keldi...
. ..U^alandar rasadxona darvozasining ruparasidagi chi- nor tagida tuxtadi. Chinorning ostida katta supa bulib, U^alandar bir z^aftadan beri shu supada tunar, kunduzlari chordana z^urib z^imir etmay utirar, lekin kuzini rasad- xonadan olmas edi... U chinor kovagiga yashirib suygan zeki namatni olib, supaga yezdi, xurjunini boshiga z^uyib, chuzilmoz^chi buldi. Lekin shu payt darvoza tomonda "lip" etgan soyaga kuzi tushdi.
—^yey, xudoning maxlugi! Kimsan?
Soya daraxtlarni panalaganicha "Bogi maydon" -d;omozz yunaldi.
—Joningdan umiding bulsa, tuxta, z^yey galamis!
K,ora kulaga t^xtash u yo^da tursin, bir oyogini sudrab bosganicha chopz^illab ketdi. '
"U^app^ir! Bu kazzob ne z^ilib yuribdi?"—U^alandar z^orongida turtina-turtina, soyani z^uvib ketdi. Daraxt­larni panalab ketayotgan kulaga bir-ikki marta "lip-lip" etdi-yu, "Bogi maydon" darvozasiga yetganda guyo yer yutgan- day yuz^ buldi-z^oldi...
U^alandar orz^aga z^aytib, supada xayolga tolib, uzoz$ utirdi. "Bu k;ora kulaga kim? U^apщirmi yo boshz^a bir aygoz^chimi? Kurgan bulsa ne bulur?.."
Guyo z^ishda kovakdan z^uvillab kirgan izgirinday sovuz^ bir valima U^alandarning yuragini zirz^iratib yubordi. Bu tuygu z^orongi tunday tobora z^uyuz^lashib borardi.

K,alandar buni sezib ^oldi-yu, u zadan gijinib ^ulini bir siltadi-da, jandasini boshiga burkab, yirtad namatga chuzildi...
Ertasiga K^alandar kun buyi supadan jilmadi. U chordana \urib, boshini tebratib ^amdu sano u^ib utirar, lekin yarim yumu^ k^zlarini rasadxona darvozasidan uzmas edi. Kechasi kurgan sora kulaga xayolvdan ketmas, nazarida, aygo^chilar pana-panada uni kuzatib turganday tuyulardi...
Darvoza berk, tosh furgon bilan uralgan rasadxona jimjit. Uning muazzam peshto^aridagi sirkor bezaklar, me^robga uxshash darichalarining ^oshiyasidagi nozik na^shlar, devorlariga tilla suvi bilan bitilgan ^ikmatli suzlar kuz oftobvda guyo mujaz kamalakday jilolanib, ^avoyi bir guzallik kasb etgan edi.
Osmonga buy chuzgan bu mu^tasham bino, ilvd kuz oftobvda yal-yal yongan bu firuza gumbaz, yuksak minora- larning zarjal jilosi K,alandarga bosh^a davrlarni, masud talabalik choglarini eslatib, kunglidagi sunmas dardni yana ^uzgadi. U choglarda Ulugbek madrasasining talabalari ^aftada bir marta rasadxonaga kelib, kecha- lari falakiyot va riyoziyot ilmidan dare olishardi. Darslarni aksariyat Ali K,ushchi bilan mavlono Mu^iddin utsir, lekin go^o a’lo^azratlari uzlari ^am sabo^ berar edilar. A’lo^azratlari kelgan kunlari rasadxonaga Sa- mar^anddagi barcha mudarrislar, barcha a^li irfon, mash^ur fozillar va allomalar, ba’zada esa ^atto xori- jiy davlat elchilari ^am tashrif buyurishar, ikkinchi oshyonadagi muazzam kutubxonaga odam sigmay solardi. Boщiga uchlik t^ora duxoba ta^ya, eygiga zarbof tun ustidan ot; sho^i rado kiygan a’lo^azratlari, kuzlari alla^anday porlab, yono^lari turtib chi^an uzunchog; yuzi lovillab, tovushi ^ayajonvdan titrab, koinotning murak- kab sirlaradan suzlar, kukda guj-ruj yongan yulduzlarni nomma-nom sanab, ularning samodagi urnini tushuntirar edi. Mirzo Ulugbek u^igan falakiyot sirlarini, xususan, riyoziyot fanining murakkab ^onunlarini birov tushunsa, birov tushunmas, lekin uning rango-rang o^anglar kasb etgan ovozi, il^om bilan porlagan kuzlarining se^riga ilinmagan, ^ayajonga tushmagan bir kimsa bulmas edi! Aksariyat, Mirzo Ulugbek ^azratlari bilan birga bako- vullar kelishib osh damlashar, darsdan sung barcha alloma va talabalarga ziyofat berilardi.
K^alandar kuzlarini yumib, chu^ur tin oldi... "Nechun bu ulug donishmandlar dargo^ini maetu adast ^asadguylar uyasiga, ulug iste’dod va zako so^iblarini fis^i fujur darveshlarga, oppok; mudarrislik dastorini bid’atchi gum- ro^larning kir-chir kulo^iga almashtirdi? Nechun?"—dedi u uzidan ranjib, lekin esiga yana Xurshida bonu tushib, urnidan turib ketdi...
Kdpandar bonuning tuyidan keyin gushanishinlikni ixtiyor etib, gadolik ^ilib yurgan choglari edi. Bir kun kech^urun, K,alandar, boshida kulo^, egnida xir^a, yelka- sida eski xurjun, "Mozori kalon" dan, ^aytayotib, ser^asham bir darvoza oldida tuxtadi. Uning "yo ollo dust, yo ollo"siga darvozani ochgan ^orovul chol, sopol kosada ^apnrtik guja bilan bitta zogora tu^ach olib chig^di. K,alandar, ^orni och edi, darvozaning supasiga utirib, ov^atga kirishdi. U gujani ichib, endi foti^aga k;ul kutargan edi ^am muyulishdan egniga zarbof tun, boshiga suvsar burk kiygan xupщomat bir suvoriy ot uynatib chi^ib keldi. Ketma-ket ^andaydir sungiro^cha- larning jangur-junguri eshitilib, muyulishda ustiga sizil kimxob soyabon tutilgan kobuliy arava kurindi...
Xushsurat suvoriy darvoza oldida otidan sakrab tu­shib, argumogining jilovini ^orovul cholga tut^azarkan:
—^yey!—dedi KDlandarga yuzlanib.—Korning tuydimi bu dargoeuta? Tuygan bulsang yulingga ravona bul, darvesh!
Suvoriyning suzlari ^atti^ tegsa ^am, K,alandar kungliga olmagan bulib, duo ^ildi-da, yulga tushdi. Lekin bir-ikki ^adam yurmagan ^am ediki, aravadan:
—Mirzam!—degan ovoz eshitilib, beixtiyor tuxtadi: "Bonu!" Cheksiz mung tuda bu tovush ^alandarni chorla- dimi yo zarbof tunga urangan xush^omat suvoriynimi?
K,alandar xurjunini kutarganicha kucha urtasida garang bulib ^otib ^oldi. Kimxob soyabon ichiga yashirinib olgan bonu esa, kuz yoshi aralash entika-entika davom etdi:
—Mirzam! Bu kun yomon tush kurib, Xoja Ba^ovuddin >;azratlariga yetti tanga atagan edim. A^changiz bulsa shu gadoga yetti tanga in’om diling...
K,alandar ^ushiga kelib, arava -gomon burilib ^aradi. Gepasiga ipak popildiri^lar ta^ilgan kimxob soyabon- ning pardalari tushirilgan, ^yech kim kurinmas, fasat narda chetini ushlagan zaifaning oppo^ ^uli kurinar, (umrad kuzli ty/in uzuk ta^ilgan nozik barmo^lar guyo nimanidir timirskilaganday titrar edi...
Xushsurat suvoriy aravakashga ^arab: "Z^ayda!" degan ma’noda beto^at ishora g^ildi, uzi esa, g^ovogini solganicha chuntagini kavlashtirib, nimanidir oldi-da, ^amon gangib turgan ^alandarga sarab otdi. Tosh yulga tushgan oltin tanganing musaffo jarangi arava gildiraklarining taras- turugiga ^ushilib ketdi. Darvoza ta^a-ta^ yopilib, kimxob soyabonli kobuliy arava kuzdan goyib buldi...
Nogatoy ruy bergan bu uchrashuv, tosh yuldan yumalab ketgan bu oltin ne uzi? Bonu ^ilgan pin^oniy bir ishorami yo chindan ^am unga achinib berilgan sada^ami, yoxud ^anday badavlat, shoshona dargo^ga tushganini pesh g^il moguchi bulganimi? Lekin unday desa... cheksiz mung tula bu tovush, bu zorli faryod tamom bosh^a narsadan dalolat berardi...
Usha kuni K^alandar, guyo aziz bir narsasini yu^ot- ganday sora shomgacha darvoza tevaragida daydib yurdi, keyin boshi oodan tomonga ketdi. Bir ma^al ^ushiga kelib k;arasa... "Sho^izinda" ^abristonida utiribdi. Le­kin lyuioni ostida ^amon bonuning faryodiga uxshash zorli ovozi turar, xayolidan esa, nechundir uning she’ri chi^mas edi: