Fonetika va fonologiya; nutq apparati; ona tilining unli tovushlar tizimi reja

Unli fonemalar tasnifi jadvali:

Lablarning ishtirokiga ko‘ra	Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra		Tilning vertikal harakatiga ko‘ra
	Old qator	Orqa qator
Yuqori tor unlilar	i		Lablanmagan
		u	Lablangan
O‘rta (keng) unlilar	e		Lablanmagan
		o‘	Lablangan
Quyi (keng) unlilar	a		Lablanmagan
		o	Lablangan

Ayrim unli fonemalar tavsifi
I unlisi quyidagicha tavsiflanadi:

1. so‘z boshida (ipak), so‘z o‘rtasida (tilak) va so‘z oxirida (tulki) keladi.

   
   

2. so‘z ichida ikki jarangsiz undosh orasida nihoyatda qisqa aytiladi: bilan, sira.

   
   
3. 
   
   k, g, x undoshlaridan keyin kelganda orqa qator unli kabi aytiladi: qir, G‘irot, oxir.
   

4. cho‘ziq varianti bor: muhim, musiqa.

   
   
5. 
   
   e(e) tovushiga moyil varianti bor: mix-mex,
   

U unlisi quyidagicha tavsiflanadi:

1. so‘z boshida (urmoq), so‘z o‘rtasida (tugun) va so‘z oxirida (urg‘u) keladi.

   
   

2. til oldi varianti ham uchraydi: kuch, gul;

   
   
3. 
   
   qulf, g‘ulg‘ula, tuxum so‘zlarida esa til orqa varianti qo‘llangan.
   
4. 
   
   i tovushi kabi kuchsizlanishi, ya’ni qisqarishi ham mumkin: tuxum, bulbul, tutun kabi.
   

E unlisi quyidagicha tavsiflanadi:

1. so‘z boshida, so‘zning birinchi bo‘g‘inida keladi: eshik, elak, e’tibor, kel, bet

   
   

kabi.

2. jonli nutqda sheva ta’sirida i tovushiga moyillashadi: deydi – diydi.
   

3. o‘g‘uz shevalarida a tovushiga o‘tish holati ham mavjud: eshik – ashik, deb – dab, kel – gal kabi. Lekin adabiy tilda e tarzida talaffuz etiladi.

   
   

A unlisi quyidagicha tavsiflanadi:

1. so‘z boshida (ari), o‘rtasida (daftar) va so‘z oxirida (qora) keladi.

   
   
2. 
   
   q, x, g‘ tovushlaridan keyin kelganda til orqaroq - orqa qator unlisi kabi talaffuz qilinadi: qaxr, g‘azab, xabar.
   

3. ba’zi so‘zlarda sheva ta’sirida o tovush kabi aytiladi: baho – boho, shavla – shovla. Adabiy tilda a tarzida talaffuz etiladi.

   
   

O unlisi quyidagicha tavsiflanadi:
1) so‘z boshida (olim), o‘rtasida (toza) va so‘z oxirida (bobo) keladi.


O‘ unlisi quyidagicha tavsiflanadi:

1. sodda so‘zlarning asosan birinchi bo‘g‘inida uchraydi: o‘g‘il, bo‘ri, to‘g‘ri, o‘rin, bo‘yin.

   
   

2. o‘zlashma so‘zlarning oxirgi bo‘g‘inida ham keladi: ro‘baro‘, xushro‘y, gulro‘, kubok, (kubo‘k).

   
   

3. til oldi varianti ham bor: o‘rik, ko‘l, cho‘l.

   
   

http://fayllar.org