Fonetika va fonologiya; nutq apparati; ona tilining unli tovushlar tizimi reja

Nutq tovushlarining artikulyatsiyasi

Har qanday tovushni talaffuz qilishda biror nutq a’zosining faolligi yetarli bo‘lmaydi. Bunda a’zolarning ma’lum izchillikdagi kompleks ishtiroki zarur bo‘ladi. Nutq a’zolarining tovush hosil qilish paytidagi harakati va holati artikulyatsiya (ingl. boʻgʻim ma’nosi bildiradi⁴) deyiladi. Artikulyatsiyada ikki narsa farqlanadi: artikulyatsiya o‘rni va artikulyatsiya usuli. Tovush hosil qilishda u yoki bu nutq a’zosining faol qatnashgan qismi artikulyatsiya o‘rni deyiladi. Masalan, b, p kabi tovushlarni hosil qilishda lablar, d, t kabi tovushlarni hosil qilishda esa tilning oldingi qismi qatnashadi. Demak, b, p tovushlarining artikulyatsiya o‘rni lablar, d, t tovushlarining artikulyatsiya o‘rni esa til oldidir.
Tovush hosil qilish paytida havo oqimining ikki nutq a’zosining bir-biri bilan jipslashishi natijasida portlab chiqishi yoki a’zolarning jipslashmay, ular orasidan sirg‘alib o‘tishi artikulyatsiya usulu deb ataladi. Masalan, b, p, d, t tovushlarining artikulyatsiya usulu – portlash, v, f, z, s tovushlarining artikulyatsiya usulu sirg‘alishdir.
Jorj Yul artikulyatsiya haqida gapirib yozadiki, bitta tovushni talaffuz qilayotgan paytning oʻzida ikkinchi tovushni talaffuz qilish jarayoni koartikulyatsiya deb ataladi.⁵
(The process of making one sound almost at the same time as the next sound is called coarticulation).
³ Jamolxonov H.A. Hozirgi o`zbek adabiy tili. - T.: “Talqin” nashriyoti. 2005, 25-bet.
⁴ Англо-русский словарь. Составитель В.К.Мюллер. Москва, 1971, стр. 49.

5. George Yule. The Study of Language. CAMBRIDJE UNIVERSITY PRESS. 2010, 42-bet.

   
   

FONOLOGIYA

Fonologiya haqida umumiy ma’lumot
Fonologiya soʻzi tarjima qilinganda “tovush haqidagi ta’limot” degan ma’noni bildiradi (phone – tovush, logos - ta’limot). “Fonologiya, - deb yozadi Jorj Yul, - aslida tildagi nutq tovushlari tizimi va modellarini tavsiflashdir”.⁶ (Phonology is essentially the description of the systems and patterns of speech sounds in a language).
Bu boʻlimda tovushlarning soʻz va qoʻshimchalar ma’nolarini farqlashdagi roli bayon qilinadi. Agar fonetika boʻlimida tovushlarning fiziologik-akustik xususiyatlari tekshirilsa, fonologiyada, ta’bir joiz boʻlsa, tovushning ijtimoiy mohiyati oʻrganiladi. Fonetika va fonologiyaning oʻzaro munosabatiga kelsak, ikkinchisi birinchisining yuqori bosqicidir, ya’ni fonetika nutqqa daxldor boʻlsa, fonologiya tilga taxldordir.