Narsa-buyumning’sanog�ini,’joylashish’tartibini,’ish-harakatning’bajarilish’tartibini’bildirgan’so�zlar’son’deyiladi.’Necha?’qancha?’nechanchi?’so�roqlariga’javob’bo�ladi.
Sonlar’harflar’bilan’ham,’raqamlar’bilan’ham’ifodalanadi.’
a)’arab’raqamlari:’1,2,3,’19,’1990’(sana,’sinf,’yil,’moddalarni’ifodalashda’ishlatiladi).
b)’rim’raqamlari:’I,’IV,’VI,’IX,’VIII,’XX’(asr,’konferentsiya,’anjumanlarni’ifodalashda’ishlatiladi).
Har’qanday’son’raqam’bilan’ifodalanadi.’Oz,’ko�p’so�zlari’ham’miqdorni’ifodalaydi.
Eski’o�zbek’tilida’tuman’(10000),’lak’(yuz’ming)’sonlari’ham’bo�lgan.’Boshqird,’uyg�ur’tilida’(Dmitrev’fikricha)’ming’(10)’ni’bildirgan.’Tarixiy’so�zlar.
Son’predmetning’miqdorini’bildiradi.’SHuning’uchun’gapda’predmet’tushunchasini’ifodalovchi’otga’bog�lanib’keladi.’Masalan:’Rasulbek’4’ta’gilamni’mashinaga’joylab’bo�lguncha,’terlab-pishib’ketdi.’(predmetning’miqdorini’bildiradi).
Azizbek’birinchi’ayolni’imlab’ko�rsatdi’(tartib’ifodalayapti).
Fe�lga’bog�lanib’keladi:’Urgutlik’tojiklarga’uning’bu’bema�niligi’malol’kelgandan’bir-ikki’ushlab’olishdi,’kaltaklashdi.’(S.Ahm).
Son’otga’bog�lanib’kelgan’konkret’miqdorni’ifodalaydi.’Otga’bog�lanmagan’holda’ham’qo�llanadi.’Bunda’miqdor’mavhum,’abstrakt’bo�ladi’(hisoblashda,’arifmetikada).’Sonning’nomi’bo�lib’keladi.’Ikki’qo�shuv’ikki’barobar’to�rt.’2’ta’nima’ekanligi’aniq’emas.
I.’Sonning’leksik-’semantik’xususiyatlari:’Miqdor’tushunchasini’ifodalaydi.’Miqdor’tushunchasining’nomi’bo�ladi.’
II.Morfologik’xususiyatlari:’1)’turlanmasligi:’Biz’ozdan’keyin’shoir’holvafurush’tandiridan’yangi’uzilgan’ikkita’non’bilan’juda’nafis’ishlangan’mis’lagan’kesma’holva’olib’chiqdi:’4’kitob,’10’talaba.
1)’otga’bog�lanmaganda,’son’bog�langan’sifatlarning’ot’tushib’qolganda’(otlashadi).’Turlanadi’(2’xil’tushunchani’�miqdor,’predmetni,’tasavvurni’aks’ettiradi).’(Maqol,’afforizm,’hikmatli’so�zlarda’uchraydi).’Bilagi’zo�r’birni’yiqar,’bilimi’zo�r’mingni’yiqar.’(Ikkoviga’birov’botolmas,’otliqqa’yayov’yetolmas)’10’bir’yonda,’100’bir’yonda,’botir’yurar’maydonda.
Otlashgan’son’fikrni’stimistik’jixatdan’ixcham,’obrazli’ifodalash’uchun’xizmat’qiladi.’Hamma’turlari’ham’turlanmaydi,’chamali’son’(-tacha,’-lab)’�lar,’va’kasr’songa’qo�shilmaydi.
I’shaxs’birlik’egalik’sanoq’son’otlashgan’formaga’qo�shilmaydi:’oltim,’beshim.
2.’Son’yasalish’sistemasiga’ega’emas.
3.’Sonning’turli’modal’formlarini’hosil’qilgan’forma’yasovchi’qo�shimchalar’bor,’-ta,’-tacha,’-tadan,’-ov’kabi.’Sonning’bu’modal’formalari’predmetning’to�dasini.’Taxminiy’miqdorini,’taqsimini,’joylashish’tartibini’ko�rsatadi:’beshtadan’daftar,’III’kurs,’uchchala’talaba.
4.’Hisob’so�zlari’bilan’qo�llanadi.’2’juft’tufli,’1’so�m’(pul),’1990’yil.
Sintaktik’xususiyatlari:
1.’Sifatlovchi’aniqlovchi:’Sizday’yetti’yigitim’bo�lsa,’7’iqlimni’zabt’eta’olardim.(O).
2.’Otlashganda’(sanoq,’tartib,’jamlovchi)’ega,’kesim,’qaratqichli-aniqlovchi,’to�ldiruvchi:’Biri’�’kuyovu,’biri’�’kelinchak.’Bittasi’bulbulu,’bittasi’chechak’(¥.¥).’Birning’kasofati’mingga’tegar,’mingniki’tumanga’tegar.’(M).’Yaxshiligimni’unutmagin,’gap’bitta.
3.’Fe�lga’bog�langandagi’holati:’Kibrli’Ramozon’qoridek’odamlar’shaharda’yuztadan’bitta’topilar’edi’(P.T).
4.’Ot,’sifat,’son’bilan’ifodalaganda’aniqlovchi,’ega’bo�ladi:’sonqsifatqot.’qishloqda’uchta’hashamatli’bino’savlat’to�kib’turibdi.
5.’O�zi’bog�langan’so�zga’bo,be’aniq’olmaydi.’
6.’Kesim’birgalik’nisbati’bo�lsa,’son,’ot’bilan’birikmaga’ega’vazifasida’bo�ladi:’5’qiz’kelishdi.
1’soni’boshqa’sonlarga’xos’semantik’,grammatik’belgilaridan’tashqari’o�ziga’xos’xususiyatlarga’ega.’Avvalo’miqdor’tushunchasini’ifodalaydi.
1’metr’chit,1’kg’shakar:’Kifoyatxon’dasturxonga’bir’kosa’osh,2’ta’ravoch’keltirdi.(A.q)’konteksda’konkretlashadi.’
1.’Oldin’tilga’olinmagan’ot’oldida’kelganda’gumon:Kattakon’yer’o�choq’oldida’bir’qariya’chirsillab’yonayotgan’o�tga’qarab’jimgina’o�tiribdi.
2.’Holat’bildiruvchi’formasi’sifat,ravish,’ot’oldida’kelganda’kuchaytiradi.
Kuchaytirma’ravishlari’(juda,’g�oyat,’nihoyatda)
Kuchaytirma’yuklamalar’(ham,’hatto)’kabi.
Charx’urib’yeg�ardi.’Hakim’bir’tez’yurardi,’men’esa’zo�rg�a’qadam’bosardim.(S.B.)
Uzun’tunlarning’birida’otam’bir’qiziq’ertak’so�zlab’berdi.(S.B.)
3.’1’soni’sifatlovchi’sifatlanmish’orasida’kelganda’ma�no’kuchaytiradi.
Gulnor’uchun’ulug�’bir’baxt’shu’uchrashuv’bo�ldi.
SHunday’so�zi’kelsa’ta�kidlash’ma�nosi’yanada’kuchayadi:’Malohat’ham’shunday’bir’narsani’orzu’qilib’yurardi.
4.’Ayiruv,’chegaralov’yuklamalari’(gina,’faqat)’o�rnida’qo�llanib,’ajratib,’ko�rsatib,’chegaralash’ma�nosini’ifodalaydi:’Kamtarlik’ham’bir’xislat.
5.’Bir’son’o�zi’bog�lanib’kelaetgan’so�z’bilan’"hech’kim",’"hech’qanday"‘olmoshlari’ma�nosida’ham’keladi:’Kunlik’normasini’bajarmagan’bir’kishi’qolmadi.
6.’Uyushiq’bo�lakli’gaplarda,’qo�shma’gaplarda’bog�lovchi,’ayiruv’bog�lovchi’vazifasini’bajarishi’mumkin.’
Bir’unga’qaraysan,’bir’menga’qaraysan.’(uyushgan’bog�lovchi)’
Bir’kattaning’gapiga’kir,’bir’kichikning.’
Umri’bir’oqardi,’bir’qizardi’...
7.’Kesim’bo�lib’kelganda’birlik’,’birdamlik,’o�xshashlik,’umumiylik’ma�nosini’ifodalaydi:
Odamning’tili’bilan’dili’bir’bo�lsin.’Kemaga’tushganning’joni’bir.(M)
Bir’so�zi’bilan’olmosh,’ravish,’ot,’fe�l’yasaladi.
Sonning’turlari.
Predmetning’miqdorini’butunicha’va’qismlarga’ajratib,’ifodalashiga’ko�ra’ikki’xil’bo�ladi:’butun,’kasr.
1.’Miqdorni,’sanoqni,’predmetning’butunligini’saqlagan’holda’ifodalovchi’sonlar’butun’sonlar’deyiladi.’
2.’Butunning’qismini’ifodalovchi’sonlar’kasr’sonlar’deyiladi:’yarim,’chorak,’nimchorak.
3.’Butun’va’kasr’son’aralash’holda’qo�llanilsa,’kasrli’son’�’aralash’son’deyiladi:’bir’butun,’o�ndan’ikki.
Sonning’ma�no’turlari.
Sonlar’ma�no’va’grammatik’xususiyatlariga’ko�ra’2’turga’ajratiladi:’1.’Sanoq’sonlar.’2.’Miqdor’sonlar.
Sanoq’sonlar’predmetning,’ish-harakatning’miqdorini,’sanog�ini,’sonini’anglatadi.’Sanoq’sonlar’predmetlarni’donalab,’taqsimlab,’jamlab,’taxmin-chamalab’ko�rsatadi.
|
