Fonologik nazariyalar

Fonologik oppozitsiyalarning tasnifi. Fonologik jihatdan fonemalar bir-biriga qarama-qarshi qo‘yildi: p-t, s-sh, x-q, a-o, u-i kabi. Bunday fonemalarning qarama-qarshi qo‘yilishi fonologik oppozitsiya deyiladi.
Har bir fonema fonologik oppozitsiyaning a`zosi hisoblanadi. Tildagi barcha fonemalar o‘zaro oppozitsiyani tashkil qiladi. Bu fonemalarning boғlanishi va aloqalari yiғindisi fonologik sistema yoki fonematik sistema deb yuritiladi. Fonemalarning o‘zaro boғlanish xarakteri, ya`ni uning qanday ichki aloqada ekanligi fonologik yoki fonematik struktura deb ataladi. Har bir fonema fonologik birlik yoki element deyiladi. Har bir til o‘zining fonologik sistemasiga ega bo‘lib, undagi har bir fonemaning o‘z o‘rni va funktsiyasi bor. Bir tildagi fonema ikkinchi tilda bo‘lishi mumkin emas.
Tildagi so‘z va so‘z formalarini tashkil etuvchi fonemalarni go‘yo yonma-yon qo‘ygandek ko‘rinishga ega sifatida tasavvur qilish mumkin emas. CHunki fonemalar bir-biriga birikish jarayonida har xil o‘zgarishlarga uchraydi. Har bir fonema o‘zining fonologik (farqlanuvchi) alomatlariga ega. Har xil fonemalar qarama-qarshi qo‘yilganda, bu belgilarni aniqlash mumkin. Masalan, b-p fonemalari jarangli, jarangsiz belgilari bilan farqlanadi. Ularning qolgan belgilari lab va portlovchi xususiyati har ikkisiga xos xususiyat, ya`ni fonologik emas.
Tildagi fonologik oppozitsiyalar ikki a`zodan iborat bo‘lsa, binar oppozitsiya deyiladi: b-p, t-ch, i-u kabi. Fonologik oppozitsiyalar uch a`zodan iborat bo‘lsa, tenar oppozitsiya deyiladi: p-t-k, i-e-a kabi. Uchtadan ortiq a`zoga ega bo‘lgan oppozitsiyalar ko‘p a`zoli oppozitsiyalar deyiladi: b-d-g-h.


Fonologiyada distributiv metodning qo‘llanilishi. Tildagi fonemalar bir qancha tovushlarda namoyon bo‘ladi. Fonemalar bo‘ғinlar, so‘zlar, so‘z birikmalari va frazalarning tarkibida joylashgan. Ular har xil o‘rinlarda va holatlarda uchraydi. Odatda bu holatlar pozitsiya deyiladi. Fonemalarning har xil aytilish shartlari bo‘yicha taqsimlanishi ularning distributsiyasi deyiladi.
Distributiv tahlil metodi til birliklarining o‘zaro joylashishi, ularning o‘zaro birikish qonunlarini o‘rganadi. Distributiv tahlil metodi til tizimining fonologik, morfologik va sintaktik birliklarini o‘rganishda qo‘llaniladi.
Til birliklarining distributsiyasi biror bir birlikning boshqa bir birlik bilan birikish usullari qaerda, qaysi holda va qanday qo‘llanish doirasi yiғindisidan iborat, degan savollarga javob beradi. Bular distributiv tahlil metodining mohiyatini tashkil etadi.
Bu metod til birliklarining o‘zaro joylashishi, ularning o‘zaro birikish qonunlarini o‘rganadi. Distributiv tahlil metodi til tizimining fonologik, morfologik va sintaktik birliklarini o‘rganishda qo‘llaniladi.
Til birliklarining distributsiyasi biror bir birlikning boshqa bir birlik bilan birikish usullari qaerda, qaysi holda va qanday qo‘llanish doirasi yiғindisidan iborat, degan savollarga javob beradi. Bular distributiv tahlil metodining mohiyatini tashkil etadi.
YAna bir jihatga e`tibor beraylik: bo‘ғin, urғu va ohang nutqni ifodali qilish uchun ekspressiv funktsiya bajaradi. Bu funktsiya tilning stilistika bosqichidagi fonostilistika deb ataluvchi qismida o‘rganiladi. Xususan, unli va undosh tovushlarni cho‘zib aytish, bo‘ғin orttirish, intonatsiyaning melodiyasi (ohangi) va urғusini odatdagidan ko‘ra boshqacha aytish xususiyati fonostilistik belgilardir.