Forobiy va uning sotsial karshlari. Reja

Forobiy va uning sotsial karshlari.
Reja

1. 
   Forobiy - "SHark Arastusi"
   
2. 
   "Fozil odamlar shaxri" asarida davlat va boshkaruv masalalari.
   
3. 
   Asarda ijtimoiy munosabatlarni talkin kilinishi.
   

Farobiy uning taxallusi bulib,tulik nomi Abu Nasr Muxammad ibn Uzlug Tarxon- jaxon madaniyatiga katta xissa kushgan Urta Osiyolik mashxur faylasuf,komusiy olim. Urta asrning bir kancha ilmiy yutuklari, umuman YAkin va Urta SHark mamlakatlarida tarakkiyparvar ijtimoiy-falsafiy tafakkur rivoji uning nomi bilan boglik.

Abu Nasr Muxammad ibn Uzlug Tarxon al-Farobiy xozirgi SHimkent viloyatining Farob kishlogida 873 yilda tavallud topgan.
U dastlabki bilimni Farobda olgan. Uning fikr doirasiga, ilm-fanga bulgan kuchli kizikishi va intilishiga uzi tugilib usgan yurtida olgan bilimi kifoya kilmagan. Toshkent, Samarkand va Buxoroda, Markaziy Osiyoning boshka ulkalarida olgan taxsili uning ilm-ma’rifatga bulgan tashnaligini kondira olmagan. U Bogdodda kunim topadi.70 dan ortik tilni bilgan,deyiladi uning tugrisida.940 yildan to umrining oxirigacha Damashkda garibona yashab,fakat ilm-fan bilan shugullangan. Fan olamida uning 160 dan ortik asarima’lum. Zamondoshlari uni “SHark Arastusi”, “al-Muallim as-Soniy”deb nomlaganlar. Aristoteldan keyin falsafa fani olamida, xususan, SHarkda Farobiyga tenglasha oladigan olim maydonga chikmadi. Farobiy uz bilimi, ma’rifati, fikr doirasining kengligi, komusiyligi,jaxon fani tarakiyotiga kshgan bebaxo xissasi bilan shuxrat kozondi.
Farobiyning ilmiy merosi urta asr SHarkining madaniy-ma’naviy xayotidan,tabiiy-ilmiy,ijtimoiy-siyosiy masalalaridan juda boy ma’lumot beradi.
SHunisi dikkatga sazovorki, Farobiy tabiiy va ijtimoiy fanlarni vazifasidan kelib chikib tugri farklagan.Uning fikricha,matematika, tabiatshunoslik,metafizika fanlari inson aklini bilimlar bilan boyitish uchun xizmat kilsa, grammatika,mantik, she’riyat kabi fanlar akliy tarbiyaga xizmat kilgan,siyosat,axlok,ta’lim-tarbiyaga oid fanlar insonlarni jamoalarga birlashuvini,ijtimoiy xayotga tegishli koidalarni urgatadi.
Farobiy ta’limotida mavujudot 4 unsur-tuprok, suv, xavo, olvdan tashkil topadi;osmon jismlari xam shu unsurlar birikuvidan vujudga keladi.Farobiy uchun dunyo guncha bulib,asta-sekin uzining rang-barang tomonlarini va bitmas-tuganmas boyliklarini tobora kuprok namoyon kilib ochila boradi.
Farobiy “Akl ma’nolari xakida” risolasida akl bir tomondan ruxiy jarayon, ikkinchi tomondan tashki ta’sir-ta’lim-tarbiya natijasi ekanligani uktiradi. Farobiy aklli inson xakida gapirib shunday yozadi: “Aklli deb shunday kishilarga aytiladiki,ular fazilatli, utkir muloxazali, foydali ishlarga berilgan,zarur narsalarni ixtiro etadigan, zur iste’dodlga ega,yomon ishlardan uzlarini chetga olib yuradilar. Yomon ishlarni uylab topish uchun zexn idrokika ega bulganlarni aklli deb bulmaydi,ularni ayyor, aldokchi degan nomlar bilan atamok lozim”.
Farobiy urta asrlar sharoitida birinchi bulib jamiyatning kelib chikishi,maksad va vazifalari xakida izchil ta’limot yaratadi. Bu ta’limot davlatni boshkarish,ta’lim-tarbiya, axlok, ma’rifat, diniy e’tikod, urush va yarash,mexnat va boshkalarni kamrab olgan. Farobiy shaxarni ijtimoiy uyushishning etuk shakli insoniyat kamolotga erishishining zaruriy vositasi deb xisoblaydi. “Davlat arbobining xikmatlari” risolasida u doimiy urushlar va boskinchilikka asoslanuvchi jamiyatni adolatsizjoxil jamiyat sifatida koralaydi. Farobiy uzining fozil jamoasida odamlarni turli belgilarga karab guruxlarga buladi.Kishilarning diniy mazxabiga, millatiga, irkiga karab emas, balki tabiiy xususiyatlariga, kobilyatiga, akliy iktidoriga,ilmlarni urganish, xayotiy tajriba tuplashjarayonida orttirgan bilim va kunikmalariga katta axamiyat beradi.Itoatkorlikka da’vat etuvchi ta’limotlarni keskin koralaydi.
Farobiy jamiyat rivojida etuklikka tomon intilishi, shuning uchun kurashib borishi va nixoyat fozil jamiyat, fozil shaxar darajasiga kutarilishi xakida fikr yuritadi. Farobiy bunday fozil jamoani boshkaruvchi podsholarga xam ma’lum talablar kuyadi. U xalk xakida doimo gamxurlik kilishi, boshkalar manfaatini uz manfaatidan ustun kuyishi zarur. Ular kuyidagi xislatlarga ega bulishi kerak. Adolatli, dono bulishi,konunlarga rioya etishi, konunlar yarata olishi, kelgusini oldindan kura olishi,boshkalarga gamxur bulishi zarur.
Uning fozil jamoa xakidagi ta’limoti komil inson xakidagi fikrlari bilan uzviy boglanib ketgan. Fozil jamoada komil inson xislatlari vujudga keladi. Farobiy davlatni xar tomonlama etuk, uzida eng yaxshi fazilatlarni namoyon kilgan kishilar yordamida boshkarish zarur ekanligini kayd etadi. Uning aytishicha, fozillar shaxri xokimi eng avvalo kuyidagalarga ega bulishi kerak.

• 
  turt mijjasi soglom bulishi, Uziga yuklangan vazifalarni bajarishda biror a’zosidagi nukson xalakit bermasligi lozim;
  
• 
  shaxar xokimi tabiatan nozik farosatli bulib, suxbatdoshning fikrlarini tez tushinib,ilgab olishi zarur;
  
• 
  uzi anglagan,kurgan eshitgan,idrok etgan narsalarni xotirasida tula tukis sklab kolishi, barcha tafsilotlarni unutmasligi, zexni utkir, zukko bulishi, fikrini ravshan tushuntira olishi, chiroyli suzlar bilan ifodalashi lozim.
  

Farobiy uz asarlarida “davlat” atamasini kullamaydi, birok shaxar jamoalari deganda shaxar-davlatlarni(al-madaniya)ni nazarda tutgan.Bunday shaxar davlatlar ichki va tashki vazifalarni bajaradilar.Tashki jixatdan davlat shaxarni, uning axolisini ximoya kiladi,xorijiy davlatlarning xujumidan saklaydi.Ichki jixatdan esa shaxar axolisining baxtli va farovon turmushini ta’minlaydi.
Uning fikricha, “shaxar-davlat boshligi uz fukarolariga ilm-fan va saodatga erishish yullarini kursatuvchi muallim bulishi kerak” deb ta’kidlaydi. U shaxar-davlat boshligi lavozimiga saylanadigan nomzod muloxazali,akl va farosat bilan fikr yurituvchi,gamxur va odil bulishi kerak deb yozadi.
Farobiyning ideal shaxar davlati ikki toifadan iboratdir.
Birinchi toifadagi shaxar-davlat yaxshilik,ezgulik,donishmandlikka asoslanadi.
Ikkinchi toifadagilar esa nodonlik,joxillik va zulmga asoslanadi.Uning fikricha, shaxar-davlat fazilatli(Al-madina al-fozila) va fazilatsiz(Al- madina al-joxiliya) buladi.
Axolining uzaro yordami,dustligi va tinch- totuv yashashiga asoslangan shaxar-davlat fazilatlidir.
Farobiyning ijtimoiy-siyosiy risolalarida xalk xokimiyati,ya’ni demokratik davlatning tuzilishi xakidagi fikrlari alixida urin tutgan.Farobiy uzining asarlarida jamiyatning kelib chikishi, davlatning paydo bulishi,uning shakli, davlat arbobi va uning vazifasi,davlatni idora etish xakida uz fikrlarini bayon etgan. U insonning jamiyatdagi xarakatlarini 2 ga bulgan.
1.Adolatli,xakikiy,aklga muvofik xarakatlar.
2.Adolatsiz,maksadga muvrfik bulmagan xarakatlar.
Farobiy insonlarning xakikiy baxt-saodatga olib boruvchi yaxshi xarakat va faoliyatlari fakat ma’lum asosiy uyushma-davlat birlashmasi yordamida amalga oshirish mumkinligini kursatadi.
“Biz,- deydi I.Karimov,-boshkalarni kamsitish niyatidan yirokmiz.Ammo bugungi ayrim saltanatlar axli kabila-kabila bulib yashagan zamonlarda bizning muborak zaminlardailmu-fan bark urib yashagani tabiiy ilmlar,xususan,tibbiyot,matematika,astranomiya kabi fanlar madrasalarda ukitilgani,ilmiy akademiyalar tashkil etilib, Magribu Mashrikka nom taratganini eslasak va bundan xar kanchr gururlansak arziydi”.


Adabiyotlar:

1. 
   I.A.Karimov “Tarixiy - xotirasiz kelajak yukdur” T. 1998 y.
   
2. 
   J.Xolbekov “SHark va Farb mutafakkurlari” T. 1995 y.
   
3. 
   A.Farobiy “Fozil odamlar shaxri” T.1994 y.