Fovqəladə hallarda yaranmiġ ġƏRAĠTĠn aydinlaġdirilmasi və QĠYMƏTLƏNDĠRĠLMƏSĠ
§ 3.1.1. ĠONLAġDIRICI ġÜALANMALARIN AġKAR EDĠLMƏSĠ VƏ
Download 0.6 Mb. Pdf ko'rish
|
H.Ocaqov-Mülki müdafiə
- Bu sahifa navigatsiya:
- § 3.1.2. DOZA GÜCÜNÜ ÖLÇƏN CĠHAZ (ĠMD-21)
- Cihazın iĢə hazırlanması.
- § 3.1.3. DP-64 ĠNDĠKATOR-SĠQNALĠZATORU Cihazın təyinatı və texniki göstəriciləri
- Cihazın iĢə hazırlanması
- § 3.1.4. DP-5A R ADĠ OMETR-RENTGENMETRĠ
- DP-5A radiometr-rentgenmetrin iĢlədilməsi.
- Cihazm iĢə hazırlanması.
- Cihazın iĢ qabiliyyətinin yoxlanması.
- Qamma-Ģiialanma səviyyələrinin ölçülməsi.
- Qamma Ģüalanmanın səviyyələrini ölçmək və radioaktiv zəhər- lənmənin sıxılığun təyin etmək üzrə misallar
- DPA-5A, DP-5B, DP-5V tipli doza giicü ölçən cihaz (rentgen-metr) modifikasiyasının əsas fərqləri
|
§ 3.1.1. ĠONLAġDIRICI ġÜALANMALARIN AġKAR EDĠLMƏSĠ VƏ
ÖLÇÜLMƏSĠ ÜSULLARI ĠonlaĢdırıcı Ģüaianmaları aĢkar etmək, onların enerjisini və digər xassələrini ölçmək üçün istifadə edilən cihazlara detektor deyilir. Detektor tədqiq edilən Ģüalanmaları ölçmək üçün istifadə olunan cihazların əksəriyyətinin, habelə mürəkkəb qurğuların vacib hissəsidir. Detektorun iĢ prinsipi xeyli dərəcədə, Ģüalanma ilə detektor maddəsinin qarĢıiıqlı təsiri zamanı meydana çıxan halın (effektin) xarakteri ilə müəyyən edilir, cihazın iĢi (Ģüalanmanı qeyd etməsi) ilə bu effektin aĢkar edilməsi və ölçülməsi ilə əlaqədardır. Məlum olduğu kimi, ionlaĢdırıcı Ģüaların maddələrə keçməsi - elektronlar və atomun nüvələri ilə qarĢılıqlı təsirin müxtəlif proseslərində onların enerjisinin itirilməsi ilə müĢayiət olunur. Detektor özündə udulan Ģüalanma enerjisini, qeyd etmək üçün daha münasib olan digər bir enerji növünə çevirir. Adətən elə detektorlar tətbiq olunur ki, onlarda ionlaĢdırıcı Ģüalanma enerjisi elektrik siqnalına çevrilir. Detektorlann əksəriyyətinin iĢi ionlaĢdırıcı Ģüalanmadan maddənin ionlaĢması, ya da onun atomlarının və ya molekullarının təsirlənməsi (həyəcanlanması) effektinin aĢkar olunmasına əsaslanır. Qazlarda ionlaĢma effektinin aĢkar olunması əsasmda iĢləyən detektorlara ionlaĢma kameraları və qazboĢalma sayğacları aid edilir. ĠonlaĢma kamerasında Ģüalanmanın yaratdığı elektronlar və müsbət ionlar elektrik sahəsi qüvvəsinin təsiri altında müvafiq elektrodlara tərəf hərəkət edir, nəticədə xarici dövrədə cərəyanın kəmiyyətinə görə ionlaĢma effektini ölçmək mümkün olur (Ģəkil 3.2).
ġəkil 3.2. ĠonlaĢma kamerasınm dövrəyə qoĢutaaası sxemi
QazboĢalma sayğacında, ionlaĢma kamerasından fərqli olaraq, ikinci ionlaĢma hesabına qaz güclənməsi effektindən istifadə olunur ki, belə halda müvafiq elektrodlara çatan elektronların və müsbət ionların sayı ionlaĢma zamanı yaranan lionların sayından bir neçə dəfə artıq olur. ĠonlaĢdırıcı Ģüalanmalar bəzi maddələrdən keçərkən, təsirlənmiĢ atomların və ya molekulların öz normal halına qayıtması nəticəsində flüoressensiya (iĢıqlanma) baĢ verir. ĠĢıq pırıltıları fotoelektron gücləndiricisi vasitəsilə elektrik siqnalına çevrilir. Flüorensensiya hadisəsindən (effektindən) istifadə olunan detektorlar ssintillyasiya sayğacları (iĢıqlanma sayğacları) adlanır. ĠonlaĢdırıcı Ģüalanmalar enerjisinin maddabrdə udulması onların kimyəvi tərkibində dönməz dəyiĢikliklər törədən müxtəlif kimyəvi reaksiyalara səbəb ola bilər. Belə kimyəvi reaksiyaların nəticəsini, yəni reaksiyada yenidən yaranmıĢ son məhsulun miqdarını ölçməklə udulan enerjini təyin etmək mümkündür. Udulan Ģüalanmaların kimyəvi detektorları bu prinsipə əsaslanmıĢdır.
ġüalanmaları qeyd etmək üçün bu halların hamısından istifadə edildiyindən asılı olaraq ionlaĢdırıcı Ģüalanmaları aĢkar etmək və ölçməyin: ionlaĢdırma, ssintillyasiya, kimyəvi və fotoqrafiya metodları mövcuddur.
QoĢun dozimetrik cihazlarında yuxarıda sayılan metodlar (əsasən, ionlaĢdırma metodu) geniĢ tətbiq edilıi. Ssintillyasiya, kimyəvi və fotoqrafiya metodlarından xüsusi hallarda istifadə olunur. Aktivlik - radioaktiv maddənin vaxt vahidi ərzində radioaktiv çevrilmələrin sayı ilə ifadə olunan miqdar ölçüsünə deyilir. SĠ (Beynəlxalq) vahidlər sistemində aktivlik vahidi olaraq bir saniyə ərzində bir nüvə çevrilməsi (parçalanma/saniyə) qəbul edilmiĢdir. Bu vahid bekkeral (Bk) adlanır. Aktivliyin sistemdən kənar ölçü vahidinə Küri (Ku) deyilir. Küri - elə miqdar maddənin aktivliyidir ki, burada hər saniyədə dəfə parçalanma baĢ verir. Aktivlik vahidi küri 1 q radiumun (Ra) aktivhyinə bərabərdir. Az miqdar aktivliyi ölçmək üçün törəmə vahidlərindən istifadə edirlər: milliküri (1 m Ku) = 10 -3 küri = 3,7-10 7 Bk; mikrokuri (1 mk Ku) = 10 -6 küri =
3,7-10 4 Bk. Qamma-Ģüalanma mənbəyinin aktivliyini təyin etmək üçün çox vaxt xüsusi aktivlik vahidindən - radiumun milliqram-ekvivalentindən (mq-ekv Ra) istifadə olunur. 1 mq-ekv Ra aktivlik elə miqdar radionuklidə malikdir ki, o, qalınlığı 0,5 mm olan platin süzgəcdə yerləĢdirilmiĢ 1 mq Ra-nın yaratdığı qədər doza gücü yaradır. Əməli iĢlərdə, adətən, bir dəqiqədə baĢ verən parçalanmaların sayından istifadə edilir ki, belə halda radioaktivlik vahidləri aĢağidakı kəmiyyətlərə bərabər götürülür: 1 mk Ku = 2,22-10 6 parçalanma/dəq. 1 m Ku = 2,22-10 9 parçalanma/dəq. 1 Ku = 2,22-10 l2 parçalanma/dəq. Radioaktiv mənbənin saçdığı hissəciklər Ģüa seli yaradır ki, bu da bir saniyədə buraxılan hissəciklərin sayı ilə ölçülür. Səth vahidinə (kvadratmetr və ya kvadratsantimetr) düĢən hissəciklərin sayı hissəciklər selinin sıxlığını müəyyən edir: [hissəcik/(dəq-m 2 ), hissəcik/(dəq-sm 2 ) və s.]. Xüsusi aktivlik müxtəlif ölçü vahidləri ilə ifadə edilə bilər: Bk/ml, Bk/m
2 , Bk/q, Bk/sm, Ku/l, Ku/kq və s.
ĠonlaĢdırıcı Ģüalanmanın təsiri zamanı bioloji obyektlərdə (canlı orqanizmlərdə) baĢ verən Ģüa zədələnmələrinin dərəcəsi, dərinliyi və forması ilk növbədə bu obyektdə udulan Ģüalanma enerjisinin kəmiyyətindən asılı olur. Bu göstəricini xarakterizə etmək üçün udulan doza anlayıĢından, yəni Ģüalanan maddənin kütlə vahidində udulan enerjinin miqdarı anlayıĢından istifadə olunur. Udulan dozanm vahidi olaraq hər kiloqrama düĢən Coul (C/kq) qəbul edilmiĢdir. Coul-kiloqram - Ģüalanan maddənin 1 kq kütləsində udulan hər hansı ionlaĢdırıcı Ģüalanmanm 1 Coul enerjisinə bərabər dozadır. Radiobiologiyada və radiogigiyenada udulan dozanı sistemdən kənar ölçü vahidi olaraq rad daha geniĢ iĢlədilir. Rad - udulan elə dozadır ki, bu zaman hər hansı maddənin bir qramında Ģüalanmanın növündən və enerjisindən asılı olmayaraq, 100 erq miqdarında enerji udulur. Radın törəmə vahidləri 0,001 rada bərabər olan millirad (mrad) və 0,000001 rada bərabər mikroraddır (mkrad). Udulan dozanın SĠ sistemində yeni vahidi qrey (Qr) adlandırılır; 1 Qr maddənin 1 kq-da udulan 1 Coula bərabərdir: 1 Qr = 1-C = 100 rad. Havadan törətdiyi ionlaĢmanın effektivliyinə görə dozanı xarakterizə etmək üçün rentgen və - Ģüalanmaların ekspozisiya adlanan dozadan, yəni rentgen və - Ģüalanmaların kəmiyyət xarakterıstıkasından ıstıfadə edilir ki, bu da onların ionlaĢdırıcı təsirinə əsaslanır və elektron müvazinəti Ģəraitində havanın vahid həcmində yaranan eyni iĢarəli ionların elektrik yükünün cəmi ilə ifadə olunur. Rentgen və Ģüalanmaların ekspozisiya dozası vahidi olaraq bir kiloqrama düĢən kulon-kiloqram (Kl/kq) qəbul edilmiĢdir. Kulon-kiloqram - rentgen və y - Ģüalanmalarm elə ek-spozisiya dozasıdır ki, bu zaman həmin Ģüalanmalarla əlaqədar meydana çıxan korpuskulyar emissiya qunı atmosfer havasmm 1 kq-da 1 kulon hər iki iĢarəli elektrik yükü daĢıyan ionlar yaradır. Rentgen və - Ģüalanmaların ekspozisiya dozasının sistemdən kənar vahidi rentgen (R) adlanır.
olaraq, meydana çıxan korpuskulyar emissiya 0,001293 q (1 sm 3 ) havada bir elektrostatik vahid miqdarda hər iki iĢarəli elektrik yükü yaradır.
ĠMD-21 doza gücünü ölçən cihaz qamma-Ģüalarının ekspozisiya dozalarının gücünü ölçmək və bu dozaların gücü müəyyən edilmiĢ həddin kəmiyyətindən artdıqda iĢıq siqnalı vermək üçündür. Cihaz stasionar (ĠMD-21 S cihazı) və ya səyyar (ĠMD-21 B) obyektlərdə tətbiq edilir. O, ətraf mühitdə temperatur - 10°-dən +50°S-dək və 35°S temperaturda nisbi rütubət 98%-dək olarkən normal iĢləyir. ĠMD-21 ölçmə cihazı 80 keV-dən 2,6 MeV-dək (12,8-dən 416 fC-dək) enerji diapazonunda 1-dən 1000 R/saatadək (7,1710 8 -dən 7,1710- 4 A/kq-dək) olan qamma-Ģüalanmanın ekspozisiya dozalarınn gücünü ölçür və ölçmənin nəticələrini idarəetmə pultuna verə bilir. Cihaz qamma-Ģüalanma üzrə ekspozisiya dozasının gücü müəyyən edilrniĢ 1; 5; 10; 50; 100 R/saat hədlərinin kəmiyyətlərindən artıq olduğu barədə siqnal verilməsini və məlumatın idarəetmə pultuna ötürülməsini təmin edir.
Ölçmə və siqnalın iĢə düĢməsi müddəti 10 saniyədən artıq olmur. Cihazın iĢ rejimini müəyyən edən vaxt dəqiqədir. Cihaz gərginliyi 220 V və tezliyi 50 hs olan birfazah dəyiĢən cərəyan Ģəbəkəsindən qidalandırılır. Cihaz özünün detektirləmə blokunun, ölçmə kanallaının və siqnal sisteminin iĢ qabiliyyətini idarəetmə pultundan əllə yoxlamağa imkan verir. Bu cihaz fasiləsiz surətdə gecə-gündüz iĢləyə bilir və detektirləmə blokuna birləĢdiıilmiĢ 200 m uzunluqlu kabellə birlikdə iĢlədilmək üçün nəzərdə tutulmuĢdur. Ölçmə cihazının komplektinə (Ģəkil 3.3.) detektirləmə bloku, orta tezliyin ölçülməsi bloku və qidalandırma bloku daxildir.
ġəkil 3.3. Doza gücünü ölçən cihaz komplekti 1. Detektor 2. Pult
3. Qidalandırma bloku
və qidalandırma blokunu iĢə hazırlamaq proseslərindən ibarətdir. Bu məqsədlə: 1. Cihazm bütün bloklarını nəzərdən keçirməklə yoxlamalı, kabellərin etibarlı birləĢdiyini və cihazda mexaniki zədələnmələr olmadığını yəqin etməli. 2. Blokların idarəetmə dəstəklərini aĢağıdakı ilkin vəziyyətlərdə qoymalı: • idarəetmə pultunda -"Setğ" tumblerini"Vıkl" vəziyyətində; "Poroq" çevirgəcini "I" vəziyyətində; "Tablo" tumblerini - yuxarı vəziyyətdə; qidalandırma blokunda - "Setğ" tumblerini " Vıkl" vəziyyətində. 3. Cihazın iĢ qabiliyyətini aĢağıdakı ardıcılqlıla yoxlamalı: • qidalandırma blokunun və idarəetmə pultunun "Setğ" tumblerini yuxarı vəziyyətə keçirməli; bu zaman qidalandırma bloku Ģəbəkəsinin
qoĢulduğunu göstərilən indikatorun iĢığı yanmalı, idarəetmə pultunun tablosunda isə ən geci 10 saniyə "0000" rəqəmləri iĢıqlanmalıdır; • bundan 5 dəqiqə sonra "Proverka" düyməsini ən azı 10 saniyə basmalı; bu zaman rəqəmli tablonun göstəriciləri for-
yanmalıdır. Qeydlər: 1. "Proverka" düyməsi cihazın iĢ qabihyyətinin bütün yoxlanmasi müddətində 1 dəqiqədən çox olmayaraq basılı vəziyyətdə qalmalıdır. 2. ĠonlaĢdıncı Ģüalanma olmayan hallarda idarəetmə pultunun rəqəmli tablosunda 100 saniyə ərzində çoxu 7 dəfə tezliyi ilə
kiçik dərəcədən olan vahidlərin görünrnəsinə yol veriür. ĠĢ qaydası. ĠĢ prosesində cihaza bir növbətçi operator xidmət edir. Operator cihazın ümumi quruluĢunu, onun istismarı üzrə təlimatın tələblərini bilməlı, habelə cihazın idarəetmə pultuna asanlıqla yaxınlaĢa bilməlidir. Ölçmə cihazı avtomatik surətdə iĢləyir, yəni o, qamma Ģüalanma üzrə ekspozisiya dozasının gücünü ölcməklə birlıkdə, Ģüalanma səviyyəsinin müəyyən edilmiĢ hədd səviyyəsindən artıq olduğu barədə siqnal da verə bilir. Radiasiya Ģəraiti normal olan hallarda idarəetmə pultunun "Tablo" tumblerini aĢağı vəziyyətə keçirmək (bu zaman "Setğ" indikatoru iĢıqlanır) siqnal rejimində iĢləmək məsləhət görülür. Bu, indikatorların istismar müddətini artırmağa imkan verir və orta tezliyin ölçülməsi blokunun istilik rejimini yüngülləĢdirir. ġüalanmanın səviyyəsi mıiəyyən edilmiĢ hədd kəmiyyətindən artıq olduğu barədə siqnal verilərkən "Tablo" tumbleri yuxarı vəziyyətə keçirilməlidir.
Pultun rəqəmli tablosundakı göstəriciləri cihaz ilə qoĢulandan ən azı 5 dəqiqə sonra hesablamaq lazımdır. Tablodakı göstəricilər fluktuasiya edilib dəyıĢərkən (pultda ölçmələrin diskret xarakteri sayəsində) ölçülmüĢ kəmiyyət olaraq, 1 dəqıqə ərzində tablonun göstərdiyi ən kənar iki rəqəmin orta kəmiyyəti götürülməlidir. ĠĢ qurtarandan sonra idarəetmə pultunun və qidalandırma blokunun "Setğ", "Tablo" tumblerini "Vıkl" vəziyyətinə, pultun "Poroq" çevirgəcini isə "I" vəziyyətinə keçiımək lazımdır.
fasiləsiz olaraq radiasiya müĢahidəsi aparmaq və ərazinin radioaktiv zəhərlənməsi barədə xəbər vermək üçündür. Cihaz nəzarət rejimində iĢləyir və ərazidə Ģüalanma dozasının gücü 0,2
iĢə qoĢulması müddəti 3 saniyədən artıq olmur (Ģəkil 3.4). Cihaz 127/220 V gərginlikli dəyiĢən cərəyan Ģəbəkəsindən və ya 6 V gərginlikli akkumulyatordan qidalanır, -40°-dən +50°S-dək temperaturda və ətrafdakı havanın nisbi riitubəti 98%-dək olarkən iĢləyə bilər. Cihaz Ģəbəkəyə qoĢulandan 30 saniyə sonra iĢə hazır olur. DP-64 indikator-siqnalizatorunun komplektinə cihaz, onıın texniki təsviri, istismarı üzrə təlimat, fornıulyar, ehtiyat hissələri və ləvazimat daxildir. Cihazın vericisinə, 30 metr uzuluqda kabel vasitəsilə siqnalverən pult birləĢdiıilmiĢdır. Pult isə ikinci kabel vasitəsilə elektrik qida mənbəyinə
birləĢdirilmiĢdir; bu kabelin ucunda onu dəyiĢən cərəyan Ģəbəkəsinə qoĢmaq üçün çəngəl və akkumulyator batereyasına qoĢmaq üçün iki (+, -) çrxım vardır.
ġəkil 3.4. DP-64 indikator-siqnalizatorunun ümumi görünüĢü: 1-cihazın iĢlədilməsi qaydası haqqında təlimat; 2-siqnal lampası; 3-elektrornaqnit dinamiki; 4-"Rabota-kontrol" (iĢ-nəzarət) tumbleri; 5-"Predoxranitel" (qoruyucu) yuvası; 6-qida mənbəyinin tumbleri; 7-verici. Vericidə ionlaĢdrıcı Ģüalanma detektoru - STS-5 qazboĢalma sayğacı və stronsium-90 ( 90 Sr radioaktiv nəzarət preparatı yerləĢdiıilmiĢdir. Cihazın iĢə hazırlanması üçün ardıcıl surətdə aĢağıdakı iĢləri görmək lazımdır:
Akkumulyator batareyasından istifadə olunarkən kabelin çıxmıların bateriyanm klemlərinə qütblüyü (polyarlığı) gözləməklə biliəĢdirmək lazımdır.
Əgər indikator-siqnalizator 127/220 V gərginlikli dəyiĢən cərəyan Ģəbəkəsindən qidalandırılacaqsa, onda qoruyucu, Ģəbəkədəki gərginliyin kəmiyyətindən asılı olaraq, qoruyucu yerləĢən yuvanın içərisində iĢarə ilə göstərilmiĢ müvafiq vəziyyətlərdən birinə qoyulmalıdır. Bundan sonra kabelin çəngəli Ģəbəkəyə qoĢulur, cihazın "Vkl-vıki" tumbleri "Vkl" (qoĢulub) vəziyyətinə; "Rabota-kontrol" tumbleri isə "Kontrol" (nəzarət) vəziyyətinə keçirilir. Bu zaman əgər cihaz sazdırsa, iĢıq və səs siqnalları iĢə düĢməlidir. Daha sonra "Rabota-kontrol" tumbleri "Rabota" (iĢ) vəziyyətinə keçirilir və cihaz iĢə hazır olur. DP-5A_R_ADĠ_OMETR-RENTGENMETRĠ'>§ 3.1.4. DP-5A R ADĠ OMETR-RENTGENMETRĠ Təyinatı. DP-5A səhra radiometr-rentgenmetri -Ģüalanma sə- viyyələrini, habelə ərazinin və müxtəlif əĢyaların -Ģüalanma nəticəsində məruz qaldığı radioaktiv zəhərlənməni ölçmək üçün nəzərdə tutulmuĢdur (Ģəkil 3.5).
ġəkil 3.5. DP-5A rentgenmetrinin ümumi görünüĢü 1. ölçmə pultu 2. zond
3. uzaqlaĢdrıcı dəstək -Ģüalanma dozasının gücü, ölçmə zamanı cihazın müvafiq sayğacı yerləĢən sahədə, millirentgen-saat (mR/s) və ya rentgen saatla (R/s) təyin edilir.
Cihazın quruluĢu. Hər bir cihazın komplektində onun texniki təsviri, istismarı üzrə təlimatnamə və prinsipial sxemi olur. Texniki təsvirdə cihazın əsas xarakteristikaları müfəssəl surətdə Ģərh edilir və istismar qaydaları göstərilir. Burada. həmçinin cihazın ümumi təsviri verilir və onun ancaq elə qovĢaqları bütün təfsilatı ilə nəzərdən keçirilir ki, radiometrik ölçmələr apararkən bu qovsaqlarla bilavasitə iĢləmək lazım gələcəkdir. Cihaz aĢağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir: elastik kabelli zond, ölçmə pultu, telefonlar, nəzarət radioaktivtik mənbəyi saxlanılan futlyar. Bunlardan baĢqa cihazın komplektinə onun yeĢiyi də daxildir; bu yeĢikdə uzadrcı Ģtanq, qidalandırma qəlibi, ehtiyyat hissələri və texniki sənədlər dəsti yerləĢdirilmiĢdir. Cihazın zondu (Ģəkil 3.6) içərisində Ģüalanma detektorları, gücləndirici- normalizator və sxemin digər ünsürləri yerləĢdirilmiĢ polad silindrdən ibarətdir. Burada Ģüalanma. detektoru olaraq STS-5 və SĠ-3BQ tipli halogen sayğaclardan istifadə edilmiĢdir. Silindrin polad gövdəsində β-Ģüalanmanı indikasiya (aĢkar) etmək üçün pəncərə vardır. Bu pəncərəyə suya davamlı etilsellüoz plyonka yapıĢdırılmıĢdır. Zondun gövdəsinə firlanan silindr formalı bürünc ekran geydirilmiĢdir. Bu ekranda ölçüləri zondun gövdəsindəki pəncərənin ölçülərinə uyğun gələn pəncərə vardır. Ekran zond gövdəsinin uzunu boyu bir qədər yerini dəyiĢə bilir. Ekranı müəyyən vəziyyətdə bərkitmək üçün onun səthində iki iĢarə edilmiĢdir. Silindrin gövdəsində fıksator üçün iki yarığı olan halqa formalı stopor çıxıntısı vardır.
Ekran dayaq çəngəli yanındakı çəngəli qarĢısında B vəziyyətinə keçirilərkən ekranın pəncərəsi zondun gövdəsindəki pəncərənin tuĢunda dayanır. Ekranın belə vəziyyətində (β - və - Ģüalanmaları bir-birinin tuĢundakı hər iki pəncərədən və plastik kütlə plyonkalardan keçərək sayğaca daxil olıır.
ġəkil 3.6. DP-5A cihazının zondu: 1-zondun polad gövdəsi; 2-dayaq civisi; 3-firlanan, silindr formalı kəsikli bürünc ekran; 4-zondun örtüyündəki plastik kütlə lövhəciyi yapıĢdınlmıĢ pəncərə; 5-fiksator; 6-stopor çıxıntısı; 7-dayaq çəngəli; 8-qayka; 9-lövhə; 10-elastik kabel. Ekranın fiksatoru dayaq çəngəli qarĢısında Q vəziyyətinə keçirilərkən silindrik ekran zondun gövdəsindəki pəncərənin qarĢısını kəsib onu örtür və sayğaclara Ģüalanma keçməsinin qarĢısını alır. Bu zaman sayğacda impulslar yalnız -Ģüalanmanın təsiri nəticəsində əmələ gələcəkdir. Ekranın vəziyyətini dəyiĢmək üçün onu yüngülcə dayaq civəsinə tərəf çəkmək (bu zaman fiksator stopor çıxmtısının yarığından çıxır) və lazımi qədər öz oxu ətrafında döndərmək lazımdır. Zondun elektrik avadanlığı lövhə üzərində quraĢdırılrmĢdır. Lövhə zondun gövdəsinə üst qayka vasitəsilə birləĢir. Ölçmək rahat olsun deyə, zondun dəstəyi var. Zond 1,2 m uzunluqda elastik kabel vasitəsilə cihazın pultuna birləĢdirilir. Ölçmə pultu (Ģəkil 3.7) aĢağıdakı əsas qovĢaqlardan ibarətdir: panel, örtük (gövdə), Ģassi və qida mənbələri yuvasının qapağı.
ġəkil 3.7. DP-5 radiometr-rentgenometrinin ön paneli: 1-eiektrik-ölçü cihazı; 2 yarımdiapazonlar çevirgəci; 3-rejimi tənzimləyən potensiometr; 4-cihazın göstəricisini pozmaq üçün düymə; 5-Ģkalanın iĢıq tumbleri; 6-telefon yuvası; 7-əqrəbi sıfir üzərinə gətirmək üçün (qoruyucu) vint. Panel - cihazın örtüyünün (gövdəsinin) yuxan hissəsində yerləĢir və oniki vintlə bərkidilir. Mikrometrdən ibarət elektrik-ölçü cihazı iki üst və alt Ģkalaya malikdir. Üst Ģkalanın (Ģəkil 3.8) 16 bölgüsü var; bu Ģkala 5 R/s-dək -Ģüalanma səviyyələrini ölçmək üçündür. Cihaz ancaq II-VI yarımdiapozonlarda iĢlədilərkən onun göstəricisi üst Ģkalada hesablanır. Alt Ģkalanın 18 bölgüsü var. Cihaz ancaq 1 yarımdiapozonda iĢlədilərkən onun göstəricisi alt Ģkalada
hesablanır. I yarımdiapozonda 5-dən 200 R/s-dən olan -Ģüalanma səviyyələri ölçülür. Yarımdiapazonlar çevirgəci (Ģəkil 3.8) səkkiz vəziyyətdə qoyula bilər. Bu yarımdiapazonların təyinatı, burada aparılan ölçmələrin növü və kəmiyyətləri cədvəl 3.1-də verilmiĢdir. ġkalanın 0-dan birinci qiymətli rəqəmədək olan hissəsi ölçmələr zamam iĢlək sahə sayılmır. Buna görə də ölçmə vaxtı əgər cihazımn əqrəbi bu sahədə dayanarsa, onda ölçmələri daha həssas olan digər yanmdiapazonda aparmaq lazımdır.
ġəkil 3.8. Yarımdiapazonlar çevirgəcinin (a) və ölçmə yarım-diapa- zonlarının (b) Ģkalaları: yanmdiapazonlarında λ -süalanma
səviyyəiərini ölçmək üçün Ģkala; 2-200 yarımdiapazonunda λ- Ģüalanma səviyyələrini ölçmək üçün Ģkala
Cədvəl3.1 Yarım
diapa- Çevirgəc dəstəyinin ġkala
ÖĠçmə vahidi
Olçmə hədləri
Olçmə müddəti, zonlar vəziyyəti san 1
0-200 R/s
5-200 15
II x 1000
0-5 MR/s
500 - 5000 15 III
x ıoo 0-5
MR/s 50 - 500 40 IV
x 10 0-5
M R/s 5-50
60 V x l 0-5 MR/s
0,5 -5 60
VI x0,1
0-5 MR/s
0,05-0,5 60
- -
Rejim Vikil
- Yarımdiopozonlar çevirgəcinin bu - vəziyyətində cihazın qida rejimi tənzimlənir Cihaz bağlıdır
Pultun gövcəsındəki yuvaya (6) qoĢulan telefonlar birincidən baĢqa bütün yarımdiapazonlarda iĢləyərkən, Ģüalanmanm intensivliyini səsə görə təxmini təyin etməyə imkan verir. Əqrəbi sıfrın üzərinə gətirən vintdən o vaxt istifadə edilir ki cihazın ğöstəricisini pozan düyməni (4) basarkən cihazın əqrəbi sıfir bölgüsü üzərində dəqiq dayanmır. Əqrəbi sıfır bölgüsünə dəqiq qoymaq üçün on paneldəki qoruyucu vinti (7) burub açmaq lazımdır. Bu vintin altında çökəkdə ikinci vint var. Həmin vinti bu
rarkən əqrəbin yeri dəyiĢir. Zondun bərkidici qəlibinə onu ölçmə pultu ilə birləĢdirən kabelin çəngəli geydirilir. Cihazın örtüyü də onun paneli kimi steklovoloknitdən hazır-lımmıĢdır. Örtük panelə iki vint vasitəsilə birləĢdirilmiĢdir. Örtüyün aĢağı hissəsində elektrik mənbələrini yerləĢdirmək üçün yuva vardır. Bu yuvanın qapağı örtüyə dörd vintlə bərkidilmiĢdir.
Cihazın hissələri quraĢdırılan Ģassi örtüyün altındadır, onun qııruluĢu və hissələrin yerləĢdirilməsi sxemi cihazın texniki təsvirində kifayət qədər geniĢ izah edilmiĢdir. Qidalandırma bloku örtüyün aĢağı hissəsindəki xüsusi yuvada yerləĢir. Blokda 1,6 PMS-X-1 - 1,05 (KB-1) tipli batareyaları, A-336 elementlərini bərkitmək üçün yuvalar vardır. Batareyaların qoĢulması sxemi yuvanın divaırıda həkk edilrniĢdir. Cihaz atdıqların vəziyyətindən asılı olaraaq onu 3; 6 və ya 12 V garginlikli sabit cərəyanla qidalandırmağa imkan verən qida qəlibinə malikdir. Bu qəlib cihazın yeĢiyində saxlanır. Qida qəlibinin prinsipial sxemi və onun qoĢulması sxemi cihazın texniki təsvirində verilmiĢdir. Rejimi tənzimləyən potensiometr cihaza elektrik enerjisi verilməsini tənzim etmək üçündür. Cihazın normal iĢi ona elektrik enerjisi ancaq müəyyən rejimlərdə verilərkən təmin edilə bilər. Ölçmələrə baĢlamazdan əvvəl yarımdiapazonlar çevirgəcini "Rej." (rejim) vəziyyətinə keçirirlər və "rejim" dəstəyini fırlatmaqla cihazin əqrəbini üst Ģkaladakı niĢanın (τ) üzərinə gətirirlər. Cihazın göstəricisini pozan düymə cihazın əqrəbini sıfır (0) vəziyyətinə dərhal gətirmək üçündür. ġkalanı iĢıqlandırma tumblerindən gecələr istifadə olunur. Telefonlar kiçik ölçülü TQ-7M tipli iki baĢ telefondan ibarətdir və cihazın yan panelindəki rozetə qoĢulur. Telefonlar səs indikasiyası üçündür. Telefonları qoĢarkən səsə (çıqqıltdarın sürətinə) görə Ģüalanmanm intensivliyini təxminən tə'yin etmək mümkündür. DP-5A radiometr-rentgenmetrin iĢlədilməsi. -Ģüalanma do- zalarının gücünü təyin etmək üçün: cihazı iĢə hazırlamaq, onun iĢ qabiliyyətini yoxlamaq və -Ģüalanmanın səviyyələrini ölçmək lazımdır. Cihazm iĢə hazırlanması.
1. Cihazı yeĢikdən çıxarmalı və nəzərdən keçirməklə onda mexaniki zədələnmələr olmadığını yəqin etməli, 2. Əgər cihaz ilk dəfə və ya uzun fasilədən sonra iĢə hazırlanırsa, ona qida mənbələri qoymaq və ya mənbələri dəyiĢmək lazmıdır. Qida mənbələrini qoymaq üçün vintləri açıb qida mənbəyi yuvasının qapağını çıxarırlar, üç ədəd 1,6 PMS-X-1 - 1,05 (KB-1) elementlərini yuvaya, onun daxili səthindəki həkk edilmiĢ sxemə uyğun surətdə yeıləĢdirirlər. Elementlərin kontaktları yaxĢı tənzimlənməlidir, Cihaza kənar sabit cərəyan mənbəyindən (3; 6 və ya 12 V gərginlikli) cərəyan verilərkən qida qəlibindəki iki atqı müvafıq vəziyyətə keçirilməlidir. 3. Lazımi halda müvafiq vint vasitəsilə ölçü cihazının əqrəbini Ģkalanın sıfır bölgüsü üzərinə gətirməlı. 4. Çevirgəci 'Rej" (rejim) vəziyyətinə keçirib cihazı qoĢmalı. 5. "Rejim" dəstəyini fırlatmaqla cihazın əqrəbini "Qara üçbucaq" (▼) niĢanının üzərinə gətinnəli. "Rejim" vəziyyətində yoxlama zamanı əqrəb bir qədər hərəkət edə bilər, lakin bu zaman o, Ģkalanın qaralmıĢ sahəsindən (qısa qövsdən) kənara çıxmamalıdır. Əgər cihazm əqrəbi "qara üçbucaq" (▼) niĢanına çatmırsa, qida mənbələrinin yararlı olduğunu yoxlamaq lazımdır.
Cihazm iĢ qabiliyyətini onun futlyannın qapağında yerləĢən nəzarət radioaktiv mənbə vasitəsilə yoxlayırlar. Cihazın iĢ qabiliyyətini bu mənbə vasitəsilə birinci yarımdiapazondan savayı bütün yarımdiapazonlarda yoxlamaq mümkündür.
ĠĢ qabihyyətini bu qayda üzrə yoxlayırlar: 1. Nəzarət radioaktiv mənbənin qoruyucu lövhəsini (ekranını) öz oxu ətrafında fıriadaraq mənbənin üstünü açırlar. 2. Zondu ekranın B vəziyyətinə keçirirlər. 3. Zondu dayaq nöqtələri vasitəsilə radioaktiv mənbənin üzərində yerləĢdiririər. 4. Telefonları qoĢurlar. Cihazın iĢ qabiliyyəti telefonlarda eĢidilən səsə (çıqqıltıya) görə təyin edilir. Cihaz sazdırsa, Ģüalanmanın intensivliyi artdıqca və ya verici nəzarat preparatına yaxınlaĢdıqca çıqqıltı sürətlənə
cəkdir. Bu zaman ölçü cihazının əqrəbi X0,1; XI. yarımdiapazon- larında - Ģkalanın sonunadək sağa dönməli; X10, X100 – yarımdiapa zonlarında bir qədər sağa dönməli, XI000 yarımdiapazonunda isə azacıq sağa dönməlidir.
-Ģüalanma səviyyələrini ölçməzdən əvvəl cihazm rejimini və i.Ģ qabiliyyətini yoxlamaq lazımdır. Cihazın iĢ rejimi hər dəfə qamma-Ģüalanma səviyyəsini ölçməzdən əvvəl yoxlanmalıdır. Cihazın iĢ qabiliyyəti isə hər gün və ya fasiləsiz iĢdən sonra yoxlanmalıdır. -Ģüalanma səviyyələri yerdən 1m hündürdə, yəni insanın ən vacib həyat mərkəzləri ("böhran" orqanları) yerləĢən səviyyədə ölçülür. DP-5A cihazı vasitəsilə -Ģüalanma. dozalarının gücünü təyin ctmək üçün: a) zondun ekranıı Q vəziyyətinə keçirməli; b) yarımdiapazonlar çevirgəcini 200 vəziyyətiadə saxlamalı (bu yarımdiapazonda zonddakı sayğac avtomatik surətdə dövrədən açılır, ölçmə bilavasitə aparılır). 15 saniyədən sonra ölçü cihazının alt Ģkalasında əqrəbin göstəricisini hesablamalı.Alınan kəmiyyət -Ģüalanmanın rentgen-saatla səviyyəsini göstərir. Əgər hər hansı diapazonda cihazın əqrəbi olduqca az dönürsə, onda ölçmələri daha həssas yarımdiapazonda aparmaq lazımdır. v) çevirgəci X1000 və ya X100 vəziyyətinə (əqrəbin dönmə dərəcəsindən asılı olaraq) keçirməli. Bu yanmdiapazonlarda - Ģüalanma dozasının gücü cihazın zondu qoyulan yerdə ölçüləcəkdir. Hesablama cihazın üst Ģkalasında, X1000 yarımdiapazonunda ölçən zaman 15 saniyə sonra, X100 yarımdiapazonunda ölçərkən 40 saniyə sonra aparılır. Üst Ģkalada əqrəbin göstərdiyi kəmiyyət diapazonunun -Ģüalanma dozasının mR/saatla ölçülən gücünə müvafiq gəlir. Daha həssas – X l.0, X1, X0, 1 yarımdiapazonlarında da ölçmələr üst Ģkalada aparılır, əqrəbin göstəricisi 60 saniyədən sonra hesablanır. ġkaladakı göstərici müvafiq yarımdiapazonunun əmsalına vurularaq -Ģüalanma dozasının gücü (mR/saatla) təyin edilir. Ölçmələr zamanı hər hansı yarımdiapazonda cihazın əqrəbi Ģkalanın sonunadək sağa dönürsə, onda az həssas olan digər ölçmə yarımdiapazonuna keçmək lazımdır. Ölçmələr zamanı çalıĢmaq lazımdır ki, ölçülən kəmiyyət cihazın əqrəbi Ģkalanın sağ və ya sol kənarlarıııda olarkən hesab-
yoxlamaq tələb olunur. -Ģüalanma dozası yerdən 1 m hündürdə təyin edilir. Buna gorə də dıqqət yetirilməlidir ki, 200 yarımdiapazonunda ölçmə apararkən - cıhazın pultu, qalan digər yarımdiapazonlarda isə cihazmın zondu 1 metr hündürlükdə saxlansın.
3.2-ci cədvəldə DP-5A rentgenmetri ölçü cihazının əqrəbi I, II., III, IV vəzıyyətlərində olarkən (Ģəkil 3.9) müxtəlif yarım-dıapazonlarda ölçülən - Ģüalanmanın səviyyələri (mR/saatla) göstərilmiĢdir. Cədvəl 3.2 Ölçü cihazı əqrəbinin vəziyyəti Yarımdiapazonlar
X 1 X 10 X100 X 1000 200
Millirentgen Rentgen-saat I 0,4
4 40
400 4,0
150 II
0,28 2,8 28
280 2,8
92 III
0,2 2 20 200 2,0
50 IV
0,12 1,2 12
120 1,2
22
ġəkil 3.9. DP-5A cihazının müxtəlif yarımdiapazonlarında Ģüalanmaların səviyyələri
Cihazdan düzgün istifadə etməyin əsas qaydaları. 1. Cihazın təmiz saxlanması. 2. Cihazı zərbə və təkanlardan qorumalı. 3. Cihazı günəĢ, güclü yağıĢ və Ģaxtadan mühafizə etməli. 4. ĠĢdə fasilə zamanı cihazı iĢdən açmalı. 5. Zondun gövdəsindəki yivdə sürtgü yağı olmasına diqqət yetirməli. 6. Zondun kabelini həddə artıq əyməməli, 7. Potensiometrin və çevirgəclərin dəstəklərini fırladarkən güc iĢlətməməli. 8. YağıĢın altında iĢlədikdən sonra cihazın pultunu və zondunu yağlı əski ilə silməli. 9. Cihazı iki ildən bir dərəcələndirməli və sazlamalı. Cihazları dərəcələndirməyə MM rəhbərinin təsdiq etdiyi cədvələ uyğun surətdə göndərməlı. 10. Cihazın sayğacları stablizatorları dəyiĢdirilərkən və ya onun parametrini xeyli dəyiĢən digər hissələr əvəz edilərkən, belə cihazlar plandankənar olaraq dərəcələndirilir və sazlanır. 11. Yüksək radiasiya səviyyələri olan sahələrdə iĢlədikdən sonra cihazı dezaktivasiya etməli. Bu məqsədlə cihazın səthini yaĢ əsgi və ya tamponla silib tozdan təmizləməli. Isrifadə olunmuĢ əsgi və tamponları xüsusi qaba və yeĢiyə yığmalı. DPA-5A, DP-5B, DP-5V tipli doza giicü ölçən cihaz (rentgen-metr) modifikasiyasının əsas fərqləri Doza gücü ölçən cihazın (rentgenmetrin) biitün DP-5A, DP-5B və DP- 5V modifikasiyalarının təyinatı və iĢ prinsipi eynidir. Bunların fərqi, əsasən, quruluĢunda və qismən də elektrik sxemindədir. DP-5B
cihazı DP-5A
cihazından quruluĢundakı aĢağıdakı dəyiĢikliklərlə fərqlənir: 1. DP-5 A cihazında qida mənbələri yuvanın qapağı yuvaya vintaçanla burulan dörd vint vasitəsilə bərkidilir, DP-5B cihazında isə bu qapaq vintaçan iĢlədilmədən burulan və yerindən çıxmayan xüsusi vintlə bənd edilir. 2. DP-5A cihazında 200 yarımdiapazonunda dozaların gücünü ölcmək üçün pultun gövdəsi içərisində SĠ-3BQ tipli əlavə qazboĢalma sayğacı yerləĢdirilmiĢdir. DP-5B cihazında isə bu məqsədlə cihazın zonundakı SĠ-3BQ sayğacından istifadə edilir. Bununla da
DP-5B cihazında sayğacların sayı azaldılmıĢ, yüksək radiasiya səviyyələrini ölçmək üçün daha yaxĢı Ģərait yaradılmĢdır. 3. DP-5A cihazında yaxın məsafədə ölçmə aparmaq üçün zondun çıxarılan qısa dəstəyi, uzaqdan ölçmək üçün uzadıcı Ģtanqı var. DP-5B cihazında isə bu məqsədlər üçün ancaq quruluĢu bir qədər dəyiĢdirilmiĢ bir uzadıcı Ģtanqdan istifadə edilir. 4. DP-5A cihazında onu 3; 6 və 12 V gərginlikli sabit cərəyanla qidalandırmaq üçün gərginlikbölən tərtibatın quruluĢu dəyiĢdirilmiĢdir. Doza gücü ölçən cihazların DP-5B və DP-5V modifikasiyaları arasındakı fərq daha çoxdur və aĢağıdakılardan ibarətdir: 1. DP-5V cihazı pultunun gövdəsi DP-5B cihazındakına nisbətən daha yüksək mexaniki möhkəmliyə malik pres-materialdan hazırlanmıĢdır. Buna görə də 0,5 m hündürlükdən yerə düĢəndən sonra da cihaz iĢ qabiliyyətini saxlayır. 2. DP-5V cihazı mikroampermetrinin əqrəbi 4,5 və 6-cı ya- rımdiapazonlarda 50 R/s-dək ifrat Ģüalanma zamanı "geriyə hərəkət" etmir, DP-5B cihazında isə bu hal ancaq 1 R/s-dəkdir. 3. DP-5B cihazında radioaktiv nəzarət preparatı cihazın futlyarının qapağının içəri tərəfində bərkidilmiĢ, DP-5V cihazında isə bu preparat zondun fırlanan ekranının altında yerləĢdirilmiĢdir ki, bu da radioaktiv mənbənin hər hansı zədələnməsinin qarĢısını alır və cihazın iĢ qabiliyyətini yoxlamaq prosesini asanlaĢdırır. 4. DP-5B cihazını iĢə hazırlayarkən cihazın sxeminə verilən gərginliyin lazımi kəmiyyətini hər dəfə xüsusi "Rejim" potensiometrinin dəstəyini əllə fırladaraq tənzim etmək lazım gəlir, habelə ölçmələr zamanı da müntəzəm olaraq yarımdiapazonlar çevirgəcini "Rejim" vəziyyətinə keçirib gərginliyi dəqiqləĢdirmək tələb olunur. DP-5V cihazında isə elektrik sxemi bir qədər təkmilləĢdirilmiĢdir: nəticədə cihazın sxeminə verilən gərginlik avtomatik surətdə tənzimlənir, bu cihazın iĢlədilməsini xeyli asanlaĢdırır.
Download 0.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|