Foydali qazilmalarni yer osti usulida qazib olish texnika va texnologiyalari

Rasm. SHMning qavatlarga bo‘linish usuli. 1, 2 – mos ravishda asosiy va yordamchi stvollar; 3 – asosiy tashib chiqaruvchi shtrek; 4 – bremsberg; 5 – qiyalik (og‘ish); 6-7 – qazish ustunlari; I – IV qavatlarni ishlash ketma-ketligi.
Qavat – SHMdagi qatlam qismi bo‘lib, yotiqligi bo‘yicha chegaralari shtreklar-tashib chiqaruvchi va shamollatuvchi – hisoblanadi, cho‘ziqligi bo‘yicha esa SHM chegarasi sanaladi. Qavatni chegaralovchi shtrek qavatli shtrek deyiladi. Gorizont hududidagi barcha qavatlar 1^m bremsberg yoki qiyalik (og‘ish) bilan toraytiriladi, bu asosiy qavatlar deyiladi. Tik qiyali va tik qatlamlarda to‘liq qavat o‘z kvershlaglari bilan ishlanadi; pastdan - tashib chiqaruvchilar bilan; yuqoridan – shamollatuvchilar bilan Tayyorlashning qavatli usuli, odatda, tik qatlamlarda ham qo‘llaniladi.


Ma’lum sharoitlar uchun texnik maqbul ochishni tanlash
va sxemalarini tuzish.
(Ochish usuli shaxtaning sifatli tavsifi, ko‘chirilganlik xususiyatlari va er yuzasidan SHMga kirishni hosil qilish uchun asosiy va yordamchi lahimlar qurilishini o‘tkazish hamda konchilik korxonalaridan foydalanish.) Qator geologik, kon texnik va iqtisodiy omillarga bog‘liq holda SHM turli usullar bilan ochiladi. bu omillar – SHMning shakli va o‘lchamlari, qatlamlar yotiqlik burchagi qalinligi va yuzadagi ishchi qatlamlar soni hamda uning xizmati va boshqa omillar.
SHMni vertikal qatlamlar bilan ochish har tomonlama maqbul va ko‘p tarqalgan sanaladi. U shaxta maydonidagi ishchi qatlamlar sonidan, bu qatlamlarning qalinligi va yotiqlik burchagidan va boshqa shu kabilardan qat’iy nazar qo‘llaniladi.


Stvol oldi qo‘rasining texnologik sxemasini tanlash

SHMni ochishda stvollar oldindan belgilangan chuqurlikka qator gorizontal cho‘zilgan lahim va kameralar o‘tkaziladigan tashib chiqaruvchi gorizontgacha o‘tkaziladi. CHo‘zilgan lahimlar bevosita stvollar bilan birlashtiriladi va ko‘mir, jinslar, materiallarni tashish uchun, shuningdek, havoni o‘tkazish hamda kishilarni ko‘chirish uchun, mexanik va elektr jihozlarni o‘rnatish, elektrovozlarni ta’mirlash uchun, er osti xo‘jaligi xizmati uchun ulardan foydalaniladi, stvol oldi qo‘rasi deyiladi.

Stvol oldi qo‘rasi shaxta stvollari orasidagi va qatlamlarni ochuvchi lahimlar orasidagi aloqalar uchun mo‘ljallangan. Ular o‘ziga xos ravishda yuzaga berilishi lozim bo‘lgan yuk kelib tushadigan ko‘tarma hisoblanadi va undan bo‘sh vagonetkalar tarkibi, materiallar hamda ishchi uchastkalarga jihozlar jo‘natiladi.
Ko‘p turdagi stvol oldi qo‘ralari mavjud bo‘lib, ulardan eng maqbullari o‘tkazish qobiliyatiga ega bo‘lganlaridir, ular barcha qazib olingan ko‘mirni (rudani) shaxtaning qabul qilingan quvvatiga mos ravishda qabul qilinganni 1,5 marta zaxirasi bilan yuzaga uzatishga xizmat qiladi. Ular shaxta texnologik kompleksini maqsadga muvofiq o‘rnatish uchun qurilmalar bilan, mexanizatsiya vositalaridan foydalangan holda yuklangan va bo‘sh tarkibni oson manevr bilan, bitta yo‘lda ro‘paradan yuk vagonlari kelib qolish holatlari bo‘lmasligini ta’minlashi, shuningdek, kam sonli xizmat ko‘rsatuvchi xodimga ega bo‘lishi lozim.
Stvol oldi qo‘rasi seliklarida ko‘mir faqatgina vagonetkalarda emas, balki konveyerlar bilan jo‘natilishi va bevosita skipli ko‘tarilish bunkerlariga tushishi mumkin.
Asosiy magistral shtrekka yoki kvershlagga nisbatan transport lahimlari diagonalli yoki parallel joylashuvli aylanma stvol oldi qo‘ralari keng tarqalgandir.

Stvol oldi qo‘rasi turini tanlash qator omillar bilan belgilanadi, jumladan, qatlamlarning yotiq burchagi, ular soni va orasidagi masofalar, SHMni ochish usullari bilan, shuningdek, stvol oldi qo‘rasini qurish mo‘ljallanadigan tog‘ jinslari mustahkamligi bilan belgilanadi. Bundan tashqari, u yoki bu turdagi stvol oldi qo‘rasini ochishning aniq tizimiga tashish tejamkorligi hisobga olinadi. Qachonki halqasimon tarmoq bir vaqtning o‘zida magistral lahimning qismi bo‘lib hisoblanganda, uning eng kichik hajmiga etib boradi.

Tik va tik qiyali qatlamlarni ochishda, stvollar svitaning ostki yonida joylashganda, halqasimon stvol oldi qo‘rasini qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
CHo‘zilgan lahimlarni jinslar cho‘zilishiga xoch (krest) qilib joylashtirish qulay sanaladi, ayniqsa, tik qatlamlarni qazishda, chunki bu holatda ular mustahkamligi eng yuqori hisoblanadi. Biroq, qattiq jinslarning qalin qatlamlari mavjudligida stvol oldi qo‘rasi shu jinslar cho‘ziqligi bo‘yicha joylashtirilishi mumkin. Alohida qatlamni ochishda birinchi qo‘raning lahimning katta qismi jinslar cho‘zilishiga xoch (krest) qilib joylashtiriladi, ikkinchisiniki esa cho‘ziqligi bo‘yicha emas, svitaning alohida qatlamlari orasiga joylashtirilishida teskari ko‘rinish hosil bo‘ladi.
Parallel stvol oldi qo‘rasi eng tejamli sanaladi, chunki uning barcha aylanma tarmog‘i asosiy berilgan lahim qismi hisoblanadi.
Stvol oldi qo‘rasi hajmi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi.
- vertikal stvollar uchun
m³.
bunda, - yillik loyihaviy quvvat (qalinlik)
m³.


Transport bo‘yicha foydalanish sarf-xarajatlari.

Elektrovozli tashib chiqarish uchun

, sum/t.
bunda, i - akkumulyator elektrovozlardagi hisoblash koeffitsientlari ( , );
- yuklarni tashish masofasi m.
0,000035·1730+ = 0,086
Stvol bo‘yicha ko‘mirni (rudani) ko‘tarishdagi sarf-xarajatlar.
, sum/t.
= 0,253- sum/t.


Suv chiqarib tashlashdagi foydalanish sarf-xarajatlari.


, sum.
Bunda, - shaxta suvlanganligi.

(0,31·10+0,28· -100)·1000= 167098 sum.

ΣJ =


SHMni ochishning maqbul sxemasini tanlash.

Ochish sxemasini tanlashda shaxta ochish variantlariga keltirilgan jamlanma solishtirma xarajat ko‘rsatkichi mezon bo‘lib xizmat qiladi:

, sum/t.
bunda, - sarflangan mablag‘ samaradorligining me’yoriy koeffitsienti, .
sum/t.
Qazish ishlarining texnik vositalari.
Mexanizatsiyalashgan kompleks .
Kombayn ; qazib olinadigan qalinlik m; qamrab olish kengligi m; ishchi tezlik m/min; manevrli tezlik m/min.

v) Qazish maydonlari va qazish joylari o‘lchamlari.

Qabul qilingan panel tizimiga ko‘ra va shaxta qatlamlarini ochish asosida qazish gorizontlari o‘lchamlari quyidagiga teng:
S · H = 6000·2500= 15000000
Qoldiq, ya’ni qatlamning pastki qismi kichik o‘lchamli qiya gorizont kabi ishlanadi.
Lava uzunligi KM komplekslari bilan hozirgi vaqtda gipsometriya imkoniyatiga ko‘ra 200 m. teng deb qabul qilinadi.
Qazish joyining quyidagi o‘lchamlari qabul qilingan: lava uzunligi – 200 m; kamgak (tokcha) uzunligi – 10m; ustunning qazib olinadigan qatlami uzunligi – 2500 m.