Foydani taqsimlash va uni ko'paytirish yo'llari reja: Kirish Xarajatlar to`g`risida tushuncha va ularning tasnifi. Foyda va uni shakllantirish manbalari

1. Xarajatlar to`g`risida tushuncha va ularning tasnifi


Har qanday kompaniya foydalanish mumkin bo'lgan ishlab chiqarish omillarini sotib olish uchun ma'lum mablag'larni ajratadi. Ushbu pul xarajatlari ishlab chiqarish xarajatlari deb ataladi. Iqtisodiy jihatdan eng foydali va samarali ishlab chiqarish modeli ishlab chiqarish xarajatlarini imkon qadar past darajada ushlab turadigan modeldir. Keling, ishlab chiqarish xarajatlarining qanday turlari mavjudligini va bu ma'lumotlardan ishda qanday foydalanish mumkinligini ko'rib chiqaylik. 
Asosiy xarajatlarga kelsak, ular mahsulot yaratishning texnologik jarayonlari bilan belgilanadi. Ushbu turdagi xarajatlar ular bilan bevosita bog'liq. Ular mahsulot yaratish uchun butlovchi qismlarni sotib olish, korxona mutaxassislariga ish haqini to'lash va undan turli xil ajratmalar uchun mo'ljallangan. Asosiy xarajatlar ishlab chiqarish jarayoniga tayyorgarlik ko'rish va uni ishlab chiqish bilan ham bog'liq³. 
Qo'shimcha xarajatlar kompaniyani boshqarish bilan bog'liq. Ushbu xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog'liq emas, lekin bu turdagi ishlab chiqarish xarajatlari ushbu jarayonlarni saqlash bilan bog'liq. Qo'shimcha xarajatlar - bu tashkilot va uning bo'linmalari o'z mulkini va asosiy fondlarini saqlash, foydalanish va rekonstruksiya qilish, yorug'lik, isitish uchun to'lash, ya'ni ishlab chiqarishdagi barcha jarayonlarning ishlashini ta'minlash uchun yo'naltiradigan moliyaviy resurslar. Ushbu turdagi ishlab chiqarish xarajatlari ma'muriy-boshqaruv xarakteriga ega bo'lib, umumiy ishlab chiqarish va umumiy iqtisodiy xarakterga ega. Bularning barchasi ularning paydo bo'lish joyiga bog'liq 
Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati moddiy va mehnat xarajatlari bilan bog`liq. Xarajatlarning asosiy hissasi mahsulot ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`ladi. Ishlab chiqarishning jami xarajatlari mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil etadi va unga qarab ishlab chiqarilayotgan mahsulot korxonaga qanchaga tushayotganini aniqlash mumkin.
Ishlab chiqarish korxonalari mahsulotlarni sotish bilan bog`liq xarajatlarni ham amlga oshirishadi. Bunday xarajatlar ishlab chiqarishdan tashqari yoki tijorat xarajatlari ham deyiladi.
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risidagi Nizom”ga muvofiq korxonalarning xarajatlari quyidagi guruhlarga bo`linadi⁴:
- mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;
- ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar;
- korxona umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan korxonaning moliyaviy faoliyati bo`yicha xarajatlari;
- favqulodda zararlar.
Korxona ishining sifat ko'rsatkichlarida muhim ko'rsatkichni ajratib ko'rsatish mumkin - mahsulot tannarxi. Unda korxonaning ishlab chiqarish, moliya-xo‘jalik rejasining ko‘p jihatlari o‘z aksini topgan. Ishlab chiqarish xarajatlari darajasi foyda miqdori va rentabellik miqdorini belgilaydi. Agar korxona mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko'rsatishda mehnat, moddiy va moliyaviy resurslardan tejamkorlik bilan foydalansa, ishlab chiqarish jarayoni yanada samarali bo'ladi, bu esa foydaning oshishiga olib keladi. Quyidagilarni amalga oshirish uchun kompaniyaning tovarlari narxini hisoblash kerak: mahsulot narxini aniqlash; mahsulot tannarxini pasaytirish uchun zaxiralarni aniqlash; ishlab chiqarish va ayrim turdagi tovarlarning rentabelligini aniqlash; yangi texnologiya va texnikani joriy etishning iqtisodiy samaradorligini hisoblash; yangi turdagi tovarlarni chiqarish bo'yicha qarorlarni asoslash va eskirgan mahsulotlarni ishlab chiqarishdan olib tashlash.