Fuqarolik huquqida mualliflik va uning huquqiy asoslari

1.2.

Mualliflik huquqi obyektlari va ularning amal qilish doirasi..

Olimlar tomonidan intellektual mulk huquqi ikki yirik guruhga, ya‘ni: sanoat namunalari hamda mualliflik huquqi va turdosh huquqlarga bo’linishi ta‘kidlanadi. Mualliflik huquqi – bu O’zbekiston Respublikasining ―Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to’g’risida‖gi Qonunda ko’zda tutilganidek, fan, adabiyot va san‘at asarlarini (mualliflik huquqi), ijro, fonogramma, efir yoki kabel orqali ko’rsatuv yoxud eshittirish beruvchi tashkilotlarning ko’rsatuvlari yoki eshittirishlarini (turdosh huquqlar) yaratish hamda ulardan foydalanish bilan bog’liq holda yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Mualliflik huquqi bilan himoyalangan asarlarga misol sifatida asl badiiy asarlar, filmlar va ovoz yozuvlarini ko’rsatish mumkin. Biror asarning muallifi uni yaratgan shaxsdir. Asarlarning ayrim turlari nuqtai nazaridan bu o’z-o’zidan ravshan bo’ladi: masalan, adabiy asar muallifi uni yozgan kishi; musiqiy asarning muallifi uning bastakori; fotografiya muallifi fotograf va boshqalar. To’plam muallifi undagi materiallarni to’playdigan yoki tuzgan va ushbu materialni tanlagan, buyurtma qilgan va tashkillashtirgan shaxsdir. Muallif, masalan, asarni yaratishda qalamni qog’ozga bosib, jismoniy harakatni amalga oshiradigan shaxs bo’lishi shart emas. Mualliflik huquqining egasi asarga nisbatan muayyan harakatlar qilish, masalan, nusxa ko’chirish, efirga uzatish yoki nusxalarini ommaga sotish kabi mutlaq huquqlarga ega. Bular mualliflik huquqi bilan himoyalangan faoliyat namunalaridir. Mualliflik huquqi egasi asardan foydalanishni, masalan, nusxalarini tayyorlash yoki nusxalarini ko’pchilikka sotish yoki boshqa shaxsga to’lov evaziga amalga oshirishga ruxsat berish orqali boshqarishi mumkin. Oddiy misol, badiiy asarning mualliflik huquqi egasi nashriyotga asarning nusxalarini royaltilar evaziga kitob shaklida nashr etish va sotishga ruxsat berganida, odatda, nashriyot kitoblar narxiga kelishilgan foiz shaklida chiqaradi. Agar biror kishi mualliflik huquqi egasining ruxsatisiz yoki litsenziyasiz mualliflik huquqi bilan cheklangan harakatlardan birini amalga oshirsa, ikkinchisi uning mualliflik huquqini talab qilishi va qonuniy himoya choralarini ko’rishi mumkin: masalan, zararni undirib olish va sud tomonidan taqiq qo’yish. Biroq ishga adolatli munosabatda bo’lish kabi cheklovlar va ba‘zi aniq belgilangan istisnolar mavjud bo’lishi mumkin. Bunga misol sifatida bir kishi o’qish uchun kutubxonadagi kitobdan nusxalarni olishi mumkin. Asarga nisbatan boshqa harakatlar, agar ular mualliflik huquqi bilan cheklanmasa amalga oshirilishi mumkin: masalan, do’stingizdan musiqani tinglash uchun uning diskidan ko’chirib olish. Mualliflik huquqi bilan himoyalangan asarlarning har xil turlarini keng tasniflash mumkin. Ulardan ba‘zilari, masalan, adabiy, dramatik, musiqiy va badiiy asarlar, albatta, asl bo’lishi kerak. Mualliflik huquqi asarni yozish, yaratish doirasidan tashqariga chiqib, uni tarjima qilish, asarni omma oldida ijro etish va texnologik taraqqiyot bilan bog’liq boshqa tadbirlarni, masalan, radioeshittirishlarni yoki asarni kompyuterda saqlashni o’z ichiga oladi. Prinsipial va konseptual jihatdan mualliflik huquqi qonunchiligi monopoliyani keltirib chiqarmasligi kerak va har qanday shaxsga, oldingi ishlarga o’xshash asarni yozish uchun yoki ishlab chiqarishga ruxsat beriladi. Agar amaliyotda ikki kishi mustaqil ravishda bir xil asar yaratishi dargumon bo’lsa ham, lekin nazariy jihatdan ushbu hodisa sodir bo’lishi mumkin, ularning har biri mualliflik huquqi uchun o’z asarining muallifi deb hisoblanadi. Masalan, ikkita fotografning har biri Teleminorani bir xil pozitsiyadan bir necha daqiqa davomida, bir xil ta‘sir qilish vaqtini tanlab, diafragmani o’rnatgandan so’ng sur‘atga olishlari mumkin. Ushbu ikkita fotosurat bir-biridan ajratib bo’lmaydigan bo’lishi mumkin, ammo mualliflik huquqi har ikkala fotosuratda alohida saqlanadi. Ushbu vaziyatning mantiqiy sababi shundaki, har ikkala fotograf ham o’zlarining fotosuratlarini olishda mustaqil ravishda mahorat va mulohazakorliklaridan foydalanishgan va ikkalasi ham boshqa shaxslarning o’zlarining fotosuratlaridan nusxalar olinishiga to’sqinlik qilish huquqiga ega. O’zbekiston Respublikasining ―Mualliflik huquqi to’g’risida‖gi Qonunning yana bir xususiyati shundaki, u g’oyalarni himoya qilmaydi; u shunchaki g’oya, fikr ifodasini himoya qiladi. Misol uchun, Londonda Barbara Kartland yozuvchining romantik asari yuzasidan sud ishi ko’rib chiqilgan. Har qanday kishi erkin romantik asar yozishi mumkin, chunki romantik asar tushunchasi g’oyadir va mualliflik huquqi bilan himoyalanmagan. Biroq yozuvchi romantik asarni yozish davomida Barbara Kartland romanining muhim qismlarini olgan va shu bilan mualliflik huquqini buzgan, chunki haqiqiy roman g’oyaning ifodasidir. Romanda ifodalangan iboradan tortib, uning ostidagi g’oyalargacha qancha masofani bosib o’tish mumkinligini aniqlash oson emas. Agar kishi biron-bir romanning batafsil syujetini o’rganib chiqsa va keyin ushbu batafsil syujet asosida roman yozsa, unda asl romanning matni ikkinchi romanni yozish jarayonida ko’chirilgan bo’lsa, mualliflik huquqining buzilishi ma‘lum qismda mavjud deb hisoblasak bo’ladi, bunda tasvirlangan voqea va hodisalar ketma-ketligini so’zma-so’z yoki matn orqali bo’lmagan ifodalash shakli sifatida tavsiflash mumkin. Ammo, bilganingizdek, g’oya va uni ifodalash o’rtasidagi chiziqni chizish juda qiyin. Mualliflik huquqi ham cheklangan, cheklangan muddati bor, garchi aytish kerakki, ―Mualliflik huquqi to’g’risida‖gi Qonun bu borada juda saxiydir. Masalan, badiiy asarga mualliflik huquqi muallif vafot etgan taqvim yili tugaganidan 50 yil o’tgunga qadar saqlanib qoladi, inglizlarda esa bu huquq 70 yil. Shunday qilib mualliflik huquqi muallifning umridan keyin yana 50 yil davomida saqlanib qoladi. Ushbu vaqtincha himoya muddatini tugashi ishning g’oyalarini bloklamasligi bilan asoslanishi mumkin. Asarga bo’lgan egalik huquqi ko’pincha asar muallifiga tegishli bo’lib, asar mohiyatiga qarab uni yaratgan yoki uni yaratishga zarur tayyorgarlik ko’rgan shaxs muallif hisoblanadi. Ammo, agar adabiy, dramatik, musiqiy yoki badiiy asar bir xodim tomonidan yaratilgan bo’lsa, uning ish beruvchisi kelishuvga binoan u asarning egasi hisoblanadi. Bundan tashqari, mualliflik huquqi, boshqa mulk shakllari kabi vasiyatnoma yoki qonun bo’yicha berilishi mumkin va unga nisbatan litsenziyalar ham berilishi mumkin. Bevosita, mualliflik huquqining subyekti va obyekti, muallifning yoki huquq egasining mutlaq huquqlari doirasiga aniqlik kiritishimiz maqsadga muvofiqdir. Mualliflik huquqi subyektlari orasida, birinchi navbatda, asar muallifi (shu jumladan, yakka yoki hammualliflik asosida) ajralib turadi. Bunda asarning asl nusxasida yoki boshqa nusxasida muallif sifatida ko’rsatilgan shaxs, agar boshqacha hol isbotlanmagan bo’lsa uning muallifi hisoblanadi. Mualliflik huquqining subyektlari asl va hosilaviy turlarga bo’linadi. Mualliflik huquqining dastlabki subyekti har doim eksklyuziv mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo’lgan fuqaro (shaxs) hisoblanadi. Asarni (yoki ish beruvchini rasmiy asariga) har qanday shaklda va har qanday usulda ishlatishga bo’lgan huquq muallifning mulkiy huquqlaridir. Muallif asardan har qanday shaklda va har qanday usulda foydalanishda mutlaq huquqlarga ega. ―Mualliflik va turdosh huquqlar to’g’risida‖gi Qonunning 19-moddasiga ko’ra yuridik va jismoniy shaxslar ushbu qonunda ko’rsatilganidan tashqari hollarda asardan faqat huquq egasi yoki boshqa vakolatli shaxs bilan tuzilgan shartnomaga binoan, shu jumladan, mulkiy huquqlarni jamoaviy asosda boshqaruvchi tashkilotlar bilan tuzilgan shartnomaga binoan yoxud ular bo’lmagan taqdirda, bu tashkilotlarning vazifalari va majburiyatlarini bajaruvchi tashkilot bilan tuzilgan shartnomaga binoan foydalanishlari mumkin. Muallifning mutlaq huquqlari uning mulkiy huquqlari deb ataladi, chunki kimning haqini, daromadini yoki foydasini olishidan qat‘i nazar, asardan foydalanish har doim ma‘lum mulkiy foyda keltiradi. Shu bilan bir qatorda, muallifning shaxsiy nomulkiy huquqlari ham mavjud bo’lib, ushbu huquq faqat va faqat muallifga tegishli bo’lib, uning uzviy huquqi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining ―Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to’g’risida‖gi Qonunning 18-moddasiga muvofiq muallifning shaxsiy nomulkiy huquqlari uning mulkiy huquqlaridan qat‘i nazar, unga tegishli bo’lib, asardan foydalanishga bo’lgan mutlaq huquqlar boshqa shaxsga o’tkazilgan taqdirda ham uning o’zida saqlanib qoladi. Shuningdek, muallifning o’z shaxsiy nomulkiy huquqlarini amalga oshirishdan voz kechish to’g’risida biron-bir shaxs bilan kelishuvi va bu haqdagi arizasi o’z-o’zidan haqiqiy emas hisoblanadi. Shaxsiy nomulkiy huquqlar mulkiy huquqlardan mustaqil bo’lib, XX asrning birinchi yarmida olimlar tomonidan qayd etilgan: muallif va uning asari o’rtasida mavjud bo’lgan va muallifning hayoti davomida yo’q bo’lib ketmaydigan o’zaro ruhiy yaqinlik va bog’liqlik asar muallifning ajralmas shaxsiy mulkiga aylantirib qo’ygan. Shu o’rinda, mualliflik huquqini muhofaza qilish, mutlaq huquqlarning ta‘minlanishi intellektual mulk siyosatining dalzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Ma‘lumki, har qanday ijodkor inson o’z aqliy (ijodiy) mehnati mahsuli yuzaga chiqishi, ommaga taqdim etilishi, jamoatchilik undan keng foydalanishi hamda tegishli haq olishni xohlaydi. Bu jarayonda esa yaratilgan tegishli intellektual mulk obyektiga nisbatan bo’lgan muallifning mutlaq huquqlari muhofazasi va himoyasi bilan bog’liq masalalar yuzaga keladi.