Futbol o'yinida harakatlanish texnikasi mundarija kirish i-bob sportda murabbiylik faoliyatining psixologik tadqiq etilishi

I.2. Murabbiy faoliyatining psixologik xarakteristikasi

Ma’lumki, Murabbiylik yoki murabbiylik–inson jamiyati tarixi boshlangandan e’tiboran davom etib, shu bilan birga xamma vakt jamiyat va jamoatchilik tomonidan e’tiborga loyik e’zozlab kelingan kasbdir.

"Murabbiy – deydi Al Forobiy, - akl-farosatga, chiroyli nutqqa ega bо‘lishi va о‘quvchilarga aytmokchi bulgan fikrlarini tula va anik ifodalay olishni bilmogi zarur". U о‘z fikrini davom ettirib: "Murabbiy va raxbarning vazifasi dono davlat raxbari vazifasiga uxshaydi, shu sababli Murabbiy eshitgan va kurganlarining barchasini eslab kolishi, akl-farosatga, chiroylik nutkga ega bulishi, Murabbiylarga aytmokchi bulgan fikrlarini tula va anik ifodalab berishni bilmogi lozim. Shu bilan birga о‘z or-nomusini kadrlashi, adolatli bulmogi lozim. Ana shundagina u insoniylikning yuksak darajasiga ega buladi va baxt chukkisiga erishadi", deb ta’kidlaydi. Abu Ali ibn Sinoning fikricha "…Murabbiy matonatli, sof vijdonli, rostguy va bolani tarbiyalash metodlarini, axlok koidalarini yaxshi biladigan odam bulmogi lozim. Murabbiy о‘quvchining butun ichki va tashki dunyosini urganib, uning akl katlamlariga kirolmogi lozim.
Nosiriddin Tusiy о‘zining "Murabbiylarni tarbiyalash tugrisida" degan aasarida shunday deydi: "…Murabbiy munozaralarni olib borishni, rad etib bulmaydigan darajadagi isbot kilishni bilishi, о‘z fikrlarining tugriligiga ishonishi, nutki esa mutlako toza, jumlalari mantikiy ifodalanadigan bulishi lozim… Murabbiy nutki xech kachon va xech kayerda zaxarxandali, kupol yoki kattik bulishi mumkin emas. Dars paytida Murabbiyning о‘zini tuta olmasligi ishni bо‘zishi mumkin…"
Yusuf Xoji Kashkariy "…Men a’zolar kasalligini davolashdan oldin odamlarning ruxiyatini davolashni zarur deb topdim. Bunga men Murabbiylik yuli bilan erishaman, bunga mening ishonchim komil. Chunki a’zolar kasalligi bilan yuzlarcha, minglarcha odamlar xalok bulsalar, nodonlik, bilimsizlik tufayli un ming va yuz minglarcha odamlar xalok buladilar…".
Ulug‘ shoirimiz Alisher Navoiy xam Murabbiy mehnatini xolisona baholab: "Agar shogird podsholikka erishsa xam, unga (muallimga) kulluk qilsa arziydi", "Xak yulida kim senga bir xarf yrgatmish ranj ila" – kabi satrlar bitgan.
Xozirgi zamon ilm-fan tarakkiyotini buyuk allomalari yaratgan bir necha kimmatli asarlarisiz tasavvur kilib bulmaydi. Bu nodir asarlar bir necha asrlar ilgari yaratilgan bulsada о‘z kimmatini yukotgan emas.
Murabbiyning urni va uning vazifalari usib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash ishiga jamiyat va jamoatchilik tomonidan e’tibor karalishining nakadar muhim axamiyatga egaligi bilan aniklanadi.
Mamlakatimizda kadrlar tayyorlash milliy dastо‘rini xayotga tatbiq etish jarayonida Murabbiyning yosh avlodga ta’lim va tarbiya berishda jamiyat oldidagi javobgarligi yanada ortib boraveradi.
Zamonaviy maktab Murabbiysi kator vazifalarni bajaradi. Murabbiy – sinfdagi ukuv jarayoni tashkilotchisidir. Murabbiy о‘quvchilar uchun dars payti, kushimcha darslarda va shu bilan birga darsdan tashkari xollarda xam kerakli maslaxatlar berishda bilimlar manbaidan biridir. Kupchilik Murabbiylar sinf raxbari vazifasini bajarib, tarbiya jarayoni tashkilotchilari bо‘lib xisoblanadilar.
Zamonaviy Murabbiy ijtimoiy psixolog bulmasligi mumkin emas. Shuning uchun xam u kuvchilar urtasidagi о‘zaro munosabatlarni yо‘lga sola olishi, bolalar jamoasida ijtimoiy-psixologik mexanizmlardan foydalanishni bilishi zarurdir.
Ma’lumki pedagogik faoliyat – kishi mexnatining eng murakkab soxalaridan biridir.
Jamiyat tomonidan qо‘yiladigan talablaridan eng muhimi Murabbiyning shaxsi va uning kasbi bilan boglik xislatlariga karatilgan.
Murabbiyning eng umxim shaxsiy xislatlari kuyidagilardir:
- Murabbiyning о‘z Vataniga sodikligi, bolalarni sevishi, ularni insonparvarlik ruxida tarbiyalash istagi, о‘z yurti, ona tili, о‘z xalqining tarixi va uning madaniyatini sevishi, davlatning mustaqilligi g‘oyasida yashashidan iboratdir;

• 
  ijtimoiy javobgarlikni yuksak darajada his etishi;
  

- olijanobligi, akl-farosatli, ma’naviy pok – ma’naviyat va ma’rifat buyicha
yuksak maksadlarga mos kelishi, bunday xislatlarni jamiyat xoxishi buyicha bolalarga singdirib borishi;
- о‘zini kulga ola bilishi, sabr-tokatli, bardam, matonatliligidir.
Jamiyatning Murabbiylik kasbiga kuyadigan asosiy talablari kо‘yidagichadir:
- shaxsni ma’naviy va ma’rifiy tomondan tarbiyalashning, milliy uygonish makurasining xamda umuminsoniy boyliklarning moxiyatini bilishi, bolalarni mustakillik goyalariga sodiklik ruxida tarbiyalashni bilishi, о‘z Vatani,tabiatga va oilasiga bulgan muxabbati;
- keng bilim saviyasiga ega bulishi, turli bilimlardan xabardor bulishi;
- yosh pedagogik-psixologiya, ijtimoiy psixologiya va pedagogika, yosh fiziologiyasi xamda maktab gigiyenasidan chukur bilimlarga ega bulishi;
- о‘zi dars beradigan fan buyicha mustahkam bilimga ega bо‘lib, о‘z kasbi, soxasida jaxon fanida erishilgan yangi yutuk va kamchiliklardan xabardor bulishi;

• 
  ta’lim va tarbiya metodikasini egallashi;
  
• 
  о‘z ishiga ijodiy yondoshishi;
  
• 
  bolalarni bilishi, uning ichki dunyosini tushuna olishi;
  

- pedagogik texnikani (mantik, nutk, ta’limning ifodali vositalari) va pedagogik taktga ega bulishi;
- Murabbiyning о‘z bilim va pedagogik maxoratini doimiy ravishda oshirib borishi.
Har bir Murabbiy ana shu talablarga eng yukori darajada mos keladigan bulishiga intilishi kerak.
Murabbiyga jamiyat tomonidan kuyiladigan talablar, turli xildagi ijtimoiy kutishlar, pedagogning individualligi, uning, shu tarika talablarga javob berishga subyektiv tayyorligi muayyan Murabbiyning pedagogik faoliyatga nakadar tayyorligidan dalolat beradi .
Murabbiy professiogrammasi muayyan fan tomonidan ukituuvchiga kuyiladigan maxsus talablarni о‘z ichiga kamrab olishi lozim. Bulajak Murabbiy u yoki bu xildagi fan tomonidan kanday talablar kuyilishini bilishi va shu asnoda ukuv-tarbiya jarayonini tashkil kilish uchun pedagogik oliy ukuv yurtlarida muayyan mutaxassislik buyicha Murabbiy professiogrammasi ishlab chikilishi zarurdir. Professiogramma psixologik nuktai nazardan ishlab chikarish faoliyati xarakteristikasining (anik birorta kasb buyicha) kelgusi amaliy ishlar uchun zarur bulgan mazmundagi barcha tomonlarini о‘z ichiga olishi kerakligi ustida boradi.
Professiogrammada muhim xislatlarning borgan sari birmuncha ortib borishini xisobga olgan xolda Murabbiyning kuyidagi xislatlari kursatib borilishi lozim:

1. 
   Murabbiyning shaxsiy xislatlari;
   
2. 
   Kasbiga xos bilimi;
   
3. 
   О‘z kasbiga xos xislatlari;
   
4. 
   Shaxsiy-pedagogik uddaburonligi;
   
5. 
   Tashkilotchilik malakalari;
   
6. 
   Kommunikativ malakalari;
   
7. 
   Gnostik malakalari;
   
8. 
   Ijodiy xislatlari.
   

Professiogrammani kasbga xos ravishda ukitishni tashkil kilishda ta’limning samaradorligi va uning muvaffaqqiyatli kanday bilim va kunikmalarga, ayniksa, shaxsning kanday qobiliyat va shaxsiy xislatlarga boglik ekanligini albatta kursatish zarurdir.
Qobiliyat – bu kishining biror faoliyatga yarokliligi va shu faoliyatni muvaffaqqiyatli amalga oshirishdir.
Pedagogik qobiliyat – bu qobiliyat turlaridan biri bо‘lib, kishining pedagogik faoliyatga yarokliligini va shu faoliyat bilan muvaffaqqiyatli shugullana olishini aniklab beradi.