G. E. Karlibaeva, N. S. Matjanov fiZika ham astronomiya oqitiw metodikasi

13-§. ORTA ARNAWLI HAM JO Q A R I 
BILIM LENDIRIW DEGI AYIRIM F IZ IK A  
SABAQLIQLARININ ANALIZI
80-jillarda fizika sabaqliqlarmin tanlawi waqtmda konkurs ko- 
missiya agzasi professor S.P.Kosheca jazilgan sabaqliqlarga joqari 
baha berip, «Sabaqhq-millettin maqtamshi» degen edi. Sebebi, 
uliwma bilimlendiriw predmetleri boymsha jazilgan sabaqliqlarda 
ulken juwapkershilik juklengen bolip, olar putkil insaniyattm 
aldmda rawajlanip atirgan, omn keleshek turmisi ham tmishligina 
qawip salip atirgan global mashqalalardi (birinshi nawbette olar 
ekologiyaliq, tiykarman energetikaliq, demografiyaliq, klimat 
6zgerisi menen baylanish ham t.b.) tiisiniw ham aldin aliwga 
qaratilgan. Jaslardi bul maselelerge insaniyhq jaqtan tarbiyalawga 
xizmet etiwi bilimlendiriwdin en bash waziypalarinan sanaladi.
Sol sebepli bugin ideal mektep sabaqliqlan qanday boliwi 
kerek? Qanday tiykargi ideyalar ushm xizmet etiwi kerek? Hamde 
«Qanday bas kriteriyalarga saykes boliwi zanir?» degen kop 
sorawlar tuwiladi. Sabaqliqlar jaziw boymsha dunya pani teoriyasi 
ham ameliyatmm ulken jenisi boliwma qaramay, bul masele 
boyinsha metodistler arasinda kelispewshilikler, tartisiwlar tez-tez 
bolip turadi. Bul haqqinda akademik V.G.Razumovskiy fizikadan 
jana sabaqliqlar jaratiwda, hazirgi waqittagi bilimlendiriw siste- 
masi xizmet korsetip atirgan hallar ham sharayatlardi esapqa aliw 
zarurligin korsetti. XXI asirde social-ekonomikaliq ozgerisler, 
ilimiy-texnikahq ham ruwxiy processler, bilimlendiriwdin insa- 
niyligi, bilimlendiriwdin globallasiwga bolgan zarurligin esapqa 
aliw kerekligin esapqa aladi.
Sonin menen birge, aytip otiw kerek, har bir sabaqhq oz 
funkciyasinan kelip shigip, oz koncepciyasina iye boliwi bugingi 
kunnin talabi bolip, sabaqhqta klassikaliq ham zamanagoy teori- 
yalardin izshiligin tamiyinlewge qaratihwi lazim.
Tabiyiy predmetler mazmumnda, dunyam biliwde teoriyaliq 
ham eksperimental bilimlerdin roli, tiykarman eksperimenttin 
teoriyamn tiykari ham haqiyqattin kriteriyasi ekenligi har qadem- 
de korinip tunwi kerek. Esletip otkenimizdey, mektep fizika
70

---

sabaqhqlari XXI asir basinda qanday boliwi kerekligi haqqmda 
qaygmw, hazirgi payitta mektep, orta amawh ham kasip-oner 
kolledjeleri ham joqari oqiw ormlannda bilimlendiriw sistemasi 
qanday mashqalalar astmda qalganhgm koz aldma keltiriwi kerek 
boladi. Xabar asirinde xabar dereklerinin (radio, televidenie, 
gazeta-jumallar, kompyuter texnologiyasi, internet sistemasi ham 
t.b.) bilimlendiriwdegi orm qanday boladi? Bulardan unemli 
paydalamw sebepli bilimlendiriw sistemasina zarurlik paseymes 
pe eken? degen tmishsizlaniwlarda joq emes. Bunday faktorlar 
oqiwshilardin sabaqhqqa, ol arqali oz betinshe bilim aliwga 
kizigiwshihqlan paseymesligi ushm sabaqhqlar janede tusinerli 
tilde jazihwi, oqitiwshilar ushm qolayli, oqiwshilar ushm bolsa 
qiziqh bohwrn tamiyinlew zarur boladi.
Sabaqhqta oqiw materiallan tariyxiy izbe-izlikte emes, balkim 
logikaliq turde bayan etiliwi zanir bohp, aynm hallarda qisqasha 
temamn qiziqh ham tariyxiy materiallan boylap ekskursiya etiw, 
oz betinshe oqiw ushm oqiwshilarda ahmiyetli motivlerdi payda 
etedi. Biraq tabiyat tamw boymsha barhq predmetler, sonin ishinde 
fizika tiykargi tusinik ham qubihslar qaralip atirganda olardagi fizi- 
kanin fundamental maseleleri suwretleniwi ham uyreniliwi lazim.
Kopshilik sharayatlarda sabaqhq avtorlan ozleri bayan etip 
atirgan ham tiisindirip atirgan qubihslarga oqiwshilar kozi menen 
qarawlan, olar usi payitqa shekem bilgen him uyrengen bilimle- 
rine tayangan halda jumis islewlerine toliq imkaniyat jaratiwlan 
lazim.
Sabaqliqtagi tusindirmeler ham juwmaqlar juda apiwayi 
berilgen bohp, olardi uzmnan-uzaq logikaliq baylamstagi tekstten 
bas tartiw lazim boladi.
Akademik V.L.Ginzburgtiri aytiwinsha, fizikadan turli qiym- 
shihqtagi turli maselelerdin boliwi jaqsi, biraq bir stabil sabaqhqtm 
boliwi juda ahmiyetli. 01 zanirli «minimum programma» modelle- 
rin oz ishine alip, olar tiirli-turli belgiler (juldizsha, qaliri yamasa 
jazba shriftlar) korinisinde sabaqhqta ajratip korsetiliwi maqul.
Belgili bir sabaqhqtm waziypasi ayinmlar oylaganday, belgili 
bilimler kompleksin oqiwshilarga zorlap este qaldmwga molsher- 
lenbegen bohp, tiykarman olarda amq pikir, juwmaq shiganwga
71

---

qaratilgan. Eger oqiwshi materiallardi ozlestiriw boyinsha ol kop 
narseni yadlaw qabilettine iye boladi. sonin ushin da sabaqliqta 
fizikam qanday uyreniw insanmn pikirlewin rawajlandinw ushm 
oqiw materiallann qanday etip jaylastinliwi logikahq jaqtan duns 
tanlangan bolsa, onday sabaqhqtin natiyjeliligi joqari boladi.
Sonday-aq sabaqliqta waqti-waqti menen fizikaga baylanish 
dem aliw ushm oqiw materiallarmih beriliwi, (gumanitar bagdar- 
dagi akademiyahq licey, kasip-oner kolledjleri ushm) oqiwshilardi 
oqiw predmetlerine qizigiwshihgm arttiradi. Sonin menen birge oz 
betinshe xrestomatikaliq materiallardi uyreniwde oqiwshilarda 
kushli motivlerdi oyatadi. Sabaqhqtm bas waziypasi oqiwshilarda 
alemnin ilmiy korinisin qaliplestiriwden ibarat. Sonliqtan fizika 
sabaqliqlarmdagi alem haqqmdagi insannm alem haqqmda erisken 
bilimlerin suwretlew menen sheklenbesten, bul bilimlerdi aliw 
metodlan, mashqalalardi dodalaw ham usi tiykarmda metodolo- 
giyaliq mazmunga keliw haqqmdagi bilimlerdi de oz ishine aladi. 
Bunday uhwmalastinwlar tabiyiy oqiw predmetlerinde jamiyet 
tamwdan panq etip erisilgen konkret oqiw materiallanna tayanadi.
Bilimlendiriwde panler araliq baylanis haqqmda toqtaytugm 
bolsaq, omn tiykarlarin jariyalaw oqiw programmalan mazmu- 
mnda orm ahwi kerek.
Baqlawiar soni korsetpekte, har qiyli oqiw dasturlerinin 
kopligi fizika oqitiwdin turli mekemelerde bir putin sipatmda 
oqitihwma qarsi kelmekte. I'iykarsiz takrarlamwlardin bar eken- 
ligi, tayamsh bilim basqishina muwapiq kelgen fizika kursimn 
quramahhq darejesi, tajiriybe fakti tiykar etip aliniwi, Shigis 
oyshillanmn ilimiy miyraslannan paydalamwga jasalma halda 
paydalamwlar jana bilimlendiriw mazmunma otiw processine say 
mashqalalardi keltirip shigarmaqta.