Gandbol o’yini jarayonida pedagogik kuzatuvni o’tkazish

Maktab tugaraklarida yosh gandbolchilarni tanlab olish.

Yosh gandbolchilarni tanlash va tayyorlashda umumta‟lim maktablaridagi gandbol bо„yicha kuni uzaytirilgan va о„quv mashg„ulotlari chuqur о„zlashtirilgan maxsus sinflar katta rol‟ о„ynaydi. Bunda bolalar gandbolga mehr qо„yadilar va gandbol о„ynash sirlarini о„rganadilar.

Har bir sport maktabida gandbol bо„yicha maxsus sinflarning ochilishi о„quv mashg„ulotlari mazmunini yanada ham oshiradi. Bunda mashg„ulotlar mazmunini kuniga ikki maxal о„tkaziladi.
Bugungi kunda gandbolning kun sayin rivojlanishi jismonan eng baquvvat va istedodli о„yinchilarni tanlab olish talab qiladi. Shuning uchun ham gandbolchilarni tayyorlashdagi eng asosiy masala –umidli yoshlarni tanlab olishdir.
Bolalar va о„smirlar sport maktablari hamda sport yо„nalishidagi maktab
–internatlar nizomida kо„rsatib о„tilganidek, istedodli va umidli sportchilarni tanlab olish butun о„qish jarayonida olib boriladi.
Har yili о„qishga qabul qilish vaqtida о„quvchilarni tanlab olish yoki bir yosh guruhidan ikkinchisiga о„tkazish masalasi ularni har tomonlama tekshirib kо„rish yо„li bilan hal etiladi.
Keyingi yillarda gandbolga doir kо„pgina ilmiy maqolalar, uslubiy kо„rsatmalar va qо„llanmalarda yosh gandbolchilarni tanlab olish masalalari keng yoritilmoqda. Hususan, K.A.Shperlingning ilmiy asoslangan fikrlari ayniqsa, foydalidir. Muallifning fikricha, hozirgi davrda gandbolchi tayyorgarligini boshqaruvchi yagona jarayon deb qaramoq kerak.
Bolalarning yoshlariga hamda ular oldiga qо„yiladigan mashg„ulotlarning maqsadi va vazifalariga kо„ra boshqaruvchi jarayonni 3-4 davrga bо„lish mumkin.
Birinchi davr (7-9yosh) dastlabki tayyorgarlik davri deb qaraladi. Bu davrdagi asosiy vazifa bolalarda gandbolga bо„lgan qiziqishni uyg„otish va sport maxorati uchun umumiy zamin yaratishdir. Bu vazifalarni amalga oshirishda maxsus mashg„ulotdan tashqari darsdan keyingi seksiya va tо„garak ishlari vaqtidan foydalanish.
Ikkinchi davr (10-12 yosh) ham biologik ham pedagogik jihatidan tanlab ola boshlashning eng muxim davri hisoblanadi.
Uchinchi davr (13-16 yosh) ihtisoslikni chuqur о„zlshtirish davri. Tо„rtinchi davr (16 yosh va undan katta) sportda takomillashish davridir.
Bunda gandbolchi о„smirlar katta yoshlilar jamoalariga tanlab olinadi. Bu davr guruh va jamolarni tashkil etish hamda mashg„ulotlarni olib borishda о„ziga hos hususiyatlarga ega.
Yosh gandbolchilar tayyorgarlikni kompleks tekshirish dasturi о„ziga hos qator hususiyatlarga ega bо„ladi.
Birinchidan, uning mazmunini о„yinchining barcha harakat va ruxiy sifatlarini imkon boricha tо„la aks ettirishi kerak.
Ikkinchidan,tekshirish natijalari faqatgina yuklanmalarni rejalashtirish uchun emas, balki tanlab olish, kelajagi bor iste‟dodli yoshlarni aniqlash uchun ham hisobga olinadi.
Keyinroq о„ziga xos malaka va maxoratga ega bо„lgan bolalar aniqlanadi. Bu davrda ularning gandbol bо„yicha о„quv mashg„ulotlari talablariga qobiliyati borligini aniqlovchi chuqur tekshirishlar о„tkaziladi. Murabbiylar pedagogik kuzatishlar va maxsus nazorat mashqlari tizimidan foydalanib, bolalarning gandbol о„yini uchun kerakli bо„lgan kо„nikma va mahoratlari haqida tо„liq ma‟lumot oladilar.
Gandbol mashg„ulotlarida bolalarning (qobiliyatiga baxo berish) harakatlari uchun va ruxiy xusiyatlarini aniqlaydigan nazorat mashqlari tanlanadi.
Sinovlardan olingan natijalar maktabga yangi qabul qilingan о„quvchining kelajakda qanday о„qishi haqida murabbiyga ma‟lumot beradi. Tanlab olingan murabbiy tanlash sinovlarini bir necha bosqichda о„tkazadi.
Gandbol bо„limi mashg„ulotlariga sog„ligi juda yaxshi bо„lgan 9-10 yoshli bolalar qabul qilinadi. Avval murabbiy bolalar bilan tanishadi. Qobiliyatli bolalarni tanlab olgach, ular bilan nazorat sinovlari asosida gandbol bо„yicha dastlabki mashg„ulotlarni о„tkazadi. Keyinchalik bolalar gandbolning yosh sportchilarga qо„yadigan talablari asosida tanlanadi.
Bolada gandbol о„yiniga layoqat mavjudligini tasdiqlovchi о„ziga hos kо„rsatkichlarga baho berish birinchi navbatda test о„tkazish va kuzatish natijalariga bog„liq bо„ladi. Yosh gandbolchining о„ziga xos qobiliyatini rivojlantirish usul va vositalarini tо„g„ri tanlash katta ahamiyatga ega.
Gandbol bо„yicha о„quv guruhlar tashkil etish va bolalarning sportdagi natijalarini oldindan aytib berishda testlar о„tkazish usuli va о„yinga tayyorgarlikni tahlil qilish asos qilib olinadi. Bunda pedagogik mahorat va shug„ullanuvchilar sog„lig„i tо„g„risidagi ma‟lumotlarni ham e‟tiborga olish lozim.
Bundan tashqari, bolaning ruxiy imkoniyatlariga tо„g„ri baho berish ham katta ahamiyatga ega bо„ladi. Bu yosh sportchining ruxiy sifatlarini ravojlanish darajasini aniqlashga, gandbolchining о„yin usullarini yaxshi о„rganib olishga imkon beradi.
Birinchi bosqichda gandbol о„yiniga qobiliyatli bolalar tanlanadi va tanlangan sport mutaxassisligi bо„yicha dastlabki mashg„ulotlar tashkil etiladi. Dastlabki tayyorgarlik bosqichida bolaning gandbol о„yiniga yaroqliligi, tanlangan mutaxassislikka bola imkoniyatlarining javob bera olishi va taklif etiladigan ta‟sir vositalari hamda dastlabki kо„rsatkichlarining о„zgarish
darajasi aniqlanadi.
Ikkinchi bosqichda bolaning tanlangan mutaxassislikka qobilyati test kо„rsatkichlari dinamikasining о„sib borishi asosida chuqur taxlil qilinadi.
1,5-2 yil mobaynida tо„g„ri tashkil etilgan о„quv –mashg„ulotlari orqali gandbolchining о„yin faoliyati uchun kerak bо„lgan asosiy hususiyatlari bilib olinadi. Bolaning gandbolni tanlashi maqsadga qanchalik muvofiqligi 2 yil ichida bilinadi, shundan sо„ng murabbiy bu haqda qat‟iy qarorga kelishi mumkin. Binobarin bolalarni tanlab olish, guruhlarni tashkil etish 2 yil davom etadi. Buning natijasida shu sport turini tanlagan yoshlarning maktabdagi о„qishlariga va boshqa shaxsiy xususiyatlari rivojlanishiga halaqit bermagan holda ularning yuqori sport natijalariga erisha olishlarini aniqlab, о„quv guruhlarida qoldirish zarurligini oldindan aytib berish mushkul bо„ladi.
Gandbol mashg„ulotlari bо„yicha о„quv guruhlarini tashkil etish uchun bolalarni tanlashda ularning bо„yiga aynisa katta ahamiyat berish lozim.
Gandbol bо„yicha sport maktablariga bolalarni tanlab olishda quyidagi testlar qо„llaniladi:

1. 
   30 metrga yugurish (sek.).
   
2. 
   Tо„pni olib 30 metr yurish(sek.).
   
3. 
   Tennis koptogini uzoqqa otish (m.).
   
4. 
   Turgan joydan uzunlikka sakrash (sm.).
   
5. 
   Turgan joydan uch hatlab sakrash (bolalar uchun sm.).
   
6. 
   Oltita ustunchani aylanib о„tish (masofa 30 m/s).
   
7. 
   Murakkab kompleks mashqlarni bajarishda hamda harakatli о„yinlarda qatnashish.
   

Tanlov sinovlari о„tkazish uchun mо„ljallangan nazorat mashqlarini tahlil qilish shuni kо„rsatadiki, ular о„z hajmi va kо„rsatkichlari bо„yicha gandbol о„yini uchun zarur bо„lgan hozirgi zamon talablariga bemalol javob beradi, chunki ular harakat malakalarini hosil qilish asosida bolaning jismoniy qobiliyatlarini aniqlashga xolisona yordam berishi mumkin.
Harakatlarga maqsadli о„rgatish о„qituvchidan о„qitish usullari tavsiflarini bilishni talab etadi. Hamma usullar shartli ravishda uchta asosiy guruhga bо„linadi: sо„zdan foydalanish (sо„z) usullari, kо„rgazmali qabul qilish usullari (kо„rgazmali) va amaliy usuldir. О„z navbatida, uchta guruhning har biri bir nechta usullardan tashkil topgan.
Kо„rgazmali qabul qilish usullari о„rganilayotgan harakatlarning kо„z bilan kо„rish va eshitish orqali qabul qilinishini ta‟minlaydi.
Kо„rgazmali qabul qilish harakatlarni yanada tez, chuqur va mustaxkam egallab olishga yordam beradi, о„rganilayotgan harakatlarga qiziqish uyg„otadi.
Amaliy usullar shug„ullanuvchilarning faol harakatiga asoslangan. Ularni shartli ravishda ikkita guruhga bо„linadi: qat‟iy va qisman tartiblashtirilgan mashqlar usullari. Harakat mashqlari, nagruzka о„lchamlari, uning о„sib borishi, dam olish bilan almashinib turilishi va boshqalarni qat‟iy tartiblashtirilgan holda harakatlarni kо„p marta takrorlash bilan tavsiflanadi. Buning natijasida kerakli harakatlarni asta-sekin shakllantirib, alohida harakatlarni tanlab о„zlashtirish imkoniyati tug„iladi.
Qismlarga bо„lib о„rganish usuli dastlab harakatning alohida qismlarini о„rganishni, keyinchalik esa kerakli darajada butun holiga birlashtirishni nazarda tutadi.
Butunligicha о„rganish usuli yakuniy maqsadga qarab, harakat qanday kо„rinishda bо„lsa, uni shundayligicha о„rganishni kuzda tutadi.
Qisman tartiblashtirilgan mashqlar uslubi о„quvchilar oldiga qо„yilgan vazifalarni hal etish uchun harakatlarni nisbatan erkin tanlashga ruxsat beradi. О„yin usuli harakatlarning qat‟iy tartiblashtirilganligi, ularni bajarishdagi mumkin bо„lgan shartlarning yо„qligi bilan tavsiflanadi; u ijodiy qobiliyatlarni mustaqil namoyon qilish uchun keng imkoniyatlar yaratadi,
mashg„ulotlarning kо„tarinki ruhda о„tishini ta‟minlaydi.
Musobaqa usuli maxsus tashkil qilingan musobaqa faoliyatini nazarda tutadi. Bunday faoliyat ushbu holda о„quv mashg„ulotlari samaradorligini oshirish usuli sifatida qatnashadi.
Shunday qilib, о„quv –trenirovka mashg„ulotlarida hamma sanab о„tilgan usullar turlicha birikkan holda, andozali shakllarda emas, balki sport tayyorgarligining muayyan talablarini hisobga olib, о„zgartirilgan shakllarda qо„llaniladi. Usullarni tanlashda shu narsaga e‟tibor berish lozimki, ular oldinga qо„yilgan vazifalar, umumiy didaktik tamoyillar, shuningdek, sport trenirovkasining maxsus tamoyillari, shug„ullanuvchilarning yosh xususiyatlari, ularning malakasi, jinsi va tayyorgarlik darajasiga qat‟iy muvofiq bо„lishi shart.
Qо„l tо„pi bilan muntazam shug„ullanishni 9-10 yoshdan boshlash mumkin. 11- yoshdan boshlab ikki bosqichda 5-7 va 8-9 sinf о„quvchilari uchun “Umid nihollari” Respublika miqiyosidagi musobaqalarda kuch sinashlariga keng yо„l ochib berilgan.
Texnik usullarni tegishli taktik harakatlar bilan tо„g„ri va samarali qо„sha bilish о„rgatish usulining asosiy vazifalaridan hisoblanadi. О„rgatish jarayoni ikki bosqichga ajratiladi:

1. 
   Asosiy e‟tibor texnik tayyorgarlikka qaratiladi. Texnik tayyorgarlik taktik tayyorgarlikdan oldinroq amalga oshiriladi. Lekin taktikaning asosi shaxsiy harakatlar о„yin texnikasining dastlabki takomillashtirish jarayonida о„rganiladi.
   
2. 
   Taktik tayyorgarlik negizida texnik usullarni takomillashtirishga e‟tibor beriladi.
   

Usullarni yanada samaraliroq takomillashtirish maqsadida har bir gandbolchi uchun taktik harakatlarning eng qulay turlari qо„llaniladi. Texnika va taktikani takomillashtirish bosqichidagi kо„p qirrali usuldan tashqari, qismlarga bо„lish usuli ham (yangi usullarni о„zlashtirishda xatolarni tuzatish, usullarni bajarish tezkorligini va aniqligini yanada oshirish uchun) ishlatiladi.
Har bir usulni о„rganishda ularning bosqichlarini kо„rib chiqish muhimdir. Chunki asosiy ahamiyatni oldin asosiy bosqichga ketish esa boshqa bо„laklar va sportchining har xil tayyorgarligiga qaratiladi. Har qanday usulni о„rgatishda texnik –taktik harakatlarni takomillashtirish ketma-ketligiga rioya qilish lozim:

1. 
   usul bilan tanishtirish;
   
2. 
   soddalashtirib usulni о„rgatish;
   
3. 
   usullarni о„yin holatiga yaqinlashtiirib takomillashtirish;
   
4. 
   о„rganilgan usullarni о„yinda qо„llash;
   

О„rgatilgan usul va harakatlar tо„g„risidagi ma‟lumotlarni kо„rgazmali qurollardan foydalanib shug„ullanuvchilarda ushbu usullar tо„g„risida taassurot qoldirish zarur. Kо„rgazmali qurollardan qayta foydalanganda (kinogramma, rasmlar, jadval, tasmalar), о„rganilayotgan usul va harakatalarning ancha muhim bо„laklariga ahamiyat beriladi.
Qо„l tо„pi mashg„ulotining asosi – bu о„yin. О„yindan tashqarida о„rgatiladigan va takomillashtiriladigan har bir texnik usulga juda kо„p vaqt sarflanadi. Shundan keyin gandbolchilar usullarni soddalashtirgan holda о„yin vaqtida о„rganadilar va takomillashtiradilar. Har bir mashg„ulotda 2-3 dan ortiq usullarni о„rgatish tavsiya etilmaydi.
Maydonda harakat qilish texnikasini о„rgatishda avval har bir usul alohida о„rgatilib (yugurish, sakrash, tо„xtashlar), keyinchalik ular qо„shib о„rgatiladi. Ma‟lum bir usulni uzoq vaqt о„rgatish mumkin emas. Bir usulning tuzilmasi о„rgatilgandan sо„ng darhol boshqa usulni о„rgatishga kirishiladi va
о„rganilgan usullar bir–biriga bog„lanib, har xil “kombinatsiya”larda qо„llaniladi.
Yugurish quyidagi kо„rsatilgan tartibda: oddiy tezlikni о„zgartirib, yо„nalishni о„zgartirib, qadamlarni chalishitirb, har xil sapchishlar yordamida о„rgatiladi.
Tо„xtashlar . Tez yurib, sekin yugurib, tezlanishda avval bir oyoqda, sо„ng ikki oyoqda tо„xtashlar о„rgatiladi. Shug„ullanuvilarning ikki oyoqda yurib, tо„xtagandan sо„ng muvozanat saqlash uchun tana vaznini tо„g„ri taqsimlashi о„rgatuvchi tomonidan nazorat qilinadi. Tо„xtagandan sо„ng yana har xil yо„nalishda harakat qilishga kirishiladi.
Sakrash. Joydan va yugurib kelib avval ikki oyoqda, keyin bir oyoqda sakrash о„rgatiladi. Shu holda oyoqlarni tо„g„ri qо„yish, balandga yoki uzunlikka sakraganda oyoqlarni bukish va yerga tushish tо„g„ri bajarilishiga diqqatni jalb etish zarur.
Gandbolchi barcha harakat usullarini о„yinda qо„llaydi. Maydonda harakat qilish texnikasini takomillashtirish uchun quyidagi mashqlardan foydalanish tavsiya etiladi:

1. 
   Belgilangan aniq mо„ljalga tezlanib yugurish va dastlabki holatga qaytish.
   
2. 
   О„tirib, yotib va boshqa har xil dastlabki holatdan tez yugurish.
   
3. 
   Bir va ikki oyoqlab tо„siqlardan sakrab yugurish.
   
4. 
   Yugurish bilan sakrashlarni galma-gal bajarish.
   
5. 
   Bir necha mо„ljallangan belgilarda birin-ketin tо„xtab yugurish.
   
6. 
   Tо„siqlarni aylanib о„tib yugurish.
   
7. 
   Har xil jismlarni bir joydan ikkinchi joyga kо„chirib yugurish. Ushbu mashqlarni estafeta tariqasida о„tkazish mumkin.