Gandbol o’yini jarayonida pedagogik kuzatuvni o’tkazish

II BOB Gandbolchi barcha harakat usullari.
2.1 Gandbolda о’rgatish usullari.
Jismoniy mashqlar xar xil sharoitlarda shug„ullanayotgan yosh qо„l tо„pchi uchun muximdir, mashqlar sport zalida, uy sharoitida, xovlida va xokazo joylarda о„tkazilishi mumkin. Lekin bu о„yinlarning chegarasi bо„lishi kerak.
О„z imkoniyatlari doirasidan chiqib ketmaslik kerak. Bо„lg„usi qо„l tо„pchi –kuchli va bardoshli sportchidir, u xar qanday jismoniy va ruxiy qiyinchiliklarga chidaydi. Xar tomonlama jismoniy tayyorgarlik orqali yukori sport chо„qqilariga erishish mumkin.
Jismoniy tayyorgarlik insonning qо„yidagi fazilatlarini rivojlantiradi:

Jamoaning sport kiyimi bir xil rangda bo‘lishi lozim. 300 sm Mayka, trusik kiyish ham 97-rasm.

mumkin, ammo maykaga
raqam tikib qo‘yiladi. Oyoqqa paypoq va rezinali yumshoq poyabzal kiyiladi. Darvozabon kiyimi boshqa o‘yinchilar kiyimidan ajralib turadi. O‘yinga jarohat yetkazishi mumkin bo‘lgan narsalar (soat, zanjir, taqinchoqlar) bilan chiqish taqiqlanadi.
Gandbol maydoni 20 · 40 m dan iborat (mini-gandbol maydoni esa 9 · 18 dan 12 · 24 gacha) bo‘ladi. Darvozaning hajmi mini-gandbolda 1,80 · 2,70 metr bo‘ladi (97-rasm). Darvoza ikki xil rangga bo‘yaladi, oq va qora (yoki qizil va havorang). Darvoza maydoni 6 metr (yaxlit chiziq bilan belgilanadi), erkin to‘p urish chizig‘i 9 metr qilib belgilanadi (jarima to‘pi 7 metrdan uriladi). U darvoza to‘g‘risidagi 6 m li chiziqdan 1 metr narida joylashadi. Qizlar to‘pi yengilroq (250 — 280 gr), o‘g‘il bolalar to‘pi og‘irroq (424 — 475 gr) bo‘ladi.
Gandbol (nemis qo'lidan - "qo'l" va to'p - "to'p") - to'p bilan jamoaviy o'yin. O'yin uchun dumaloq shisha shar ishlatiladi, uning o'lchami erkaklar uchun 58-60 sm va ayollar uchun 54-56 sm. To'pning vazni - 425 dan 475 g gacha (erkaklar jamoalari uchun) yoki 325 dan 375 g gacha (ayollar jamoalari uchun).O'yin har biri 30 daqiqadan iborat ikkita yarmidan iborat bo'lib, ular orasida 10 daqiqalik tanaffus mavjud. Musobaqaning maqsadi - darvoza oldidagi 6 metrli bo'shliqni cheklaydigan chiziqdan nariga o'tmaslikka harakat qilib, mumkin bo'lgan maksimal to'pni raqib darvozasiga tashlash. Dastlabki otish sudning markazidan har qanday yo'nalishda amalga oshiriladi. O'yinchilarning harakatlari ikki hakam tomonidan baholanadi.Olimlarning fikriga ko'ra, gandbol kabi o'yinlar qadimgi davrlarda ma'lum bo'lgan. Ular haqidagi mulohazalarni Gomerning "Odisseya" ida, qadimgi tabib Klavdiy Galenning risolalarida va taniqli minnesinger Valter fon der Vogelveidning she'rlarida topish mumkin.Ba'zi tadqiqotchilar zamonaviy gandbol Daniya futbolchilari tomonidan 19-asr oxiri yoki XX asr boshlarida, qishda ham mashg'ulotlarga xalaqit bermaslik uchun yaratilgan, deb ta'kidlashadi. O'yin yopiq bo'lib o'tdi, unda 6 nafar o'yinchi va darvozabon ishtirok etdi va to'p faqat qo'l bilan o'tdi. Va 1890 yilda Chexiyada "hazena" deb nomlangan to'p o'yini (chexiyalik "otish", "otish" dan boshlab), tartibga solinmagan otish va to'pni ushlab turish uchun qaynatilgan. Biroq, gandbolning rasmiy tug'ilgan kuni 1898 yil deb hisoblanadi - o'shanda Daniyaning Ordrup shahridagi haqiqiy maktablardan birida jismoniy tarbiya o'qituvchisi Xolger Nilsen o'z o'quvchilariga yangi to'p turi - "qo'l to'pi" ni taklif qilgan (nemis tilidan: qo'l - "qo'l" va to'p - "to'p"). ").Taxminan 20 yil o'tgach - 1917 yilda Berliner Maks Heizer yuqorida aytib o'tilgan ikkita o'yinning mohiyatini gandbolni yaratish uchun birlashtirdi. 3 yildan so'ng, gandbol bo'yicha Kubok va Germaniya chempionati uchun birinchi o'yinlar bo'lib o'tdi va 1926 yilda gandbol xalqaro sport turi deb tan olindi. Xalqaro havaskor gandbol federatsiyasi (IAGF) tarkibiga 11 mamlakat kiradi, 1928 yilda Amsterdamda (1944 yilgacha bo'lgan) tashkil etilgan, 1936 yilda gandbol Olimpiya sport turi sifatida tan olingan va Berlindagi XI Olimpiada dasturiga kiritilgan. 1946 yilda tashkil etilgan Xalqaro gandbol federatsiyasi ushbu sport turini rivojlantirish dasturini tasdiqladi, erkaklar va ayollar jamoalari ishtirokidagi jahon chempionatlari sanalarini aniqlab berdi.Har doim gandbol jamoasidagi o'yinchilar soni 7x7 edi. Bu mutlaqo to'g'ri emas. Dastlab jamoalar etti o'yinchidan iborat edi, ammo 1946 yilda Xalqaro gandbol federatsiyasi ushbu sport turlari bo'yicha 11x11 erkaklar va ayollar jamoalari ishtirokida jahon chempionatini o'tkazishni ma'qulladi. Keyinchalik, har 4 yilda bir marta gandbol bo'yicha Jahon chempionati o'tkazildi, 1966 yilgacha, gandbol bo'yicha so'nggi 11x11 Jahon chempionati bo'lib o'tdi. Bugungi kunda 7x7 formatidagi gandbol barcha yirik musobaqalarda kaftni mahkam ushlaydi.Dastlab, faqat ayollar qo'l to'pi o'ynashdi. Ushbu sport haqiqatan ham ayollar uchun yaratilgan, ammo 1936 yilgi Olimpiya o'yinlarida (Berlin) gandbol musobaqalarida faqat erkaklar jamoalari ishtirok etishgan. Xotin-qizlar jamoalari Olimpiadada faqat 1976 yilda (Monreal) ishtirok eta olishdi.Avval gandbol bo'yicha Evropa chempionatlari o'tkazildi, shundan keyingina jahon chempionatlari. Bu unday emas. Ushbu sport turlari bo'yicha jahon chempionatlari 1936 yildan (erkaklar uchun) va 1976 yildan beri (ayollar uchun) o'tkazib kelinmoqda. Va erkaklar va ayollar jamoalari uchun Evropa chempionati birinchi marta 1994 yilda o'tkazilgan va shundan beri har ikki yilda muntazam ravishda Evropa Gandbol Federatsiyasi (EHF) homiyligida o'tkazib kelinmoqda.

Ular faqat zalda gandbol o'ynaydilar. Aslida, ushbu sport turining bir turi mavjud - plyaj gandboli. Ism o'zi uchun gapiradi - bu o'yin turi ochiq havoda, ba'zida suv ombori yoki sport maydonchasida bo'lib o'tadi.Plyaj gandboli shunchaki qiziqarli. Darhaqiqat, o'tgan asrda ushbu sport turi uchun milliy jamoalar yo'q edi. Biroq, ochiq o'yin jadal rivojlanmoqda, tobora ko'proq muxlislarni jalb qilmoqda va mutaxassislarning fikriga ko'ra, yaqin orada Olimpiada dasturiga qo'shilish uchun barcha imkoniyatlar mavjud.Gandbol qoidalari 1896 yilda ishlab chiqilgan. Raqobatning yangi qoidalari (to'pning hajmini kamaytirish, "uch qadam" va "uch soniya" qoidalarini kiritish) Berlinda o'tkazilgan gandbol musobaqalaridan 3 yil o'tgach, faqat 1923 yilda ishlab chiqilgan. Yuqorida keltirilgan yangiliklar, mutaxassislarning fikriga ko'ra, o'yin uslubini takomillashtirishga yordam berdi.Rossiya faqat inqilobdan keyin gandbol haqida bilgan. Noto'g'ri tushuncha. Milliy gandbolning ajdodi, chex gazi, 1909 yilda Xarkovda paydo bo'lgan va Sokol jamiyatida gimnastika o'yinlarining turlaridan biri sifatida faol ravishda o'stirilgan. Va 1914 yilda doktor E.F.Mali qo'l to'pining aniq va aniq qoidalarini ishlab chiqdi va ularning ko'plari ushbu sportning xalqaro qoidalarini yaratishda ishlatilgan. Aslida, bu mahalliy qo'l to'pi dunyodagi birinchi o'yinning to'liq versiyasi edi.Olimpiadada gandbol bo'yicha birinchi o'rinlarni ko'pincha Daniyaliklar yoki Germaniya sportchilari egallaydi. Daniya sportchilari uch marta (va bu ayollar jamoasi) Olimpiya o'yinlarida uch marotaba, Germaniyadan (keyinchalik - GDR) g'olib bo'lishdi, ammo SSSR (keyinchalik - MDH va Rossiya) gandbolchilarining cho'qqisida - 6 ta oltin medal.Chap qo'lda gandbol o'ynay olmaydi. Ehtimol, u olimpiya chempioni bo'lishga qodirdir. Bunga aniq misol - 1992 yilda Olimpiya o'yinlari chempioni, 1993 yilda - jahon chempioni, 1994 yilda - gandbol bo'yicha Evropa chempionatida ikkinchi o'rinni egallagan Igor Vasiliev.Rossiyada ular gandbol o'ynashni yoqtirmaydilar, ayniqsa ayollar. Ehtimol, bu o'yin, aytaylik, futbol yoki basketbol kabi mashhur emas. Ammo shuni unutmangki, SSSR terma jamoasi Olimpiya o'yinlarida ko'pincha birinchi o'rinlarni egallagan. Va Sovet ayollar terma jamoasi gandbol tarixidagi eng unvonli - sportchilar ikki marta Olimpiada va uch bora ushbu sport turida jahon chempionatlarida g'olib bo'lishgan.Gandbolda durang keng tarqalgan. Darhaqiqat, ushbu o'yinda durangga ruxsat beriladi. Ammo, agar nokaut bilan turnir o'tkazilsa va natijalar teng bo'lsa, bitta qo'shimcha vaqt ajratiladi yoki kerak bo'lganda har biri 5 daqiqadan iborat ikkita davradan iborat bo'ladi. Agar bu holatda raqobat ham durangga olib kelsa, jamoalar jarima zarbasini amalga oshiradilar (7 metrli chiziqdan 5 ta zarba).Final hushtagidan keyin hakam sportchilarni jazolamaydi. Agar final signalidan oldin yoki vaqtida qoidalar buzilgan bo'lsa yoki sportchiga xos bo'lmagan xatti-harakatlar bo'lsa, hakam, agar o'yin yarimini tugatish uchun signal berilsa ham, hakam huquqbuzar o'yinchini jazolaydi.Gandbolda har qanday maydon o'yinchisi darvozabonni almashtirishi mumkin va aksincha - darvozabon maydon o'yinchisi sifatida harakat qilishi mumkin. Bu haqiqat, lekin shuni esda tutish kerakki, darvozabon formasi ikkala jamoaning o'yinchilari va raqib darvozabonning kiyimidan farq qiladi. Shuning uchun, yuqorida aytib o'tilgan almashtirish holatida, o'yinchi avval kiyimni almashtirishga to'g'ri keladi.Agar gandbol maydonchasida jamoalardan birida beshtadan kam o'yinchi bo'lsa, o'yin avtomatik ravishda to'xtaydi. Yo'q, kortda beshdan kam o'yinchi bo'lsa ham, raqobat davom etishi mumkin. O'yinni butunlay to'xtatish to'g'risidagi qaror hakamlar tomonidan qabul qilinadi.Daniyalik Holger Nielsen ixtiro etgan Gandbol uchun kattaligi 40x20 m li maydon kerak; ogʻirligi 325—475 g, aylanasi 54—58 sm boʻlgan charm toʻp bilan oʻynaladi. Maydonning ikki tomonida eni 3 m, balandligi 2 m boʻlgan darvozalar oʻrnatiladi. Har bir jamoada 7 yoki 11 oʻyinchi qatnashadi. Oʻyinchi toʻp bilan faqat 3 qadam qoʻyishi va uni qoʻlida 3 soniyagacha tutib turishi mumkin. Oʻyin 2 boʻlimdan iborat boʻlib, erkaklar musobaqasi 1 soat, ayollar musobaqasi 50 daqiqa davom etadi. Xalqaro gandbol federatsiyasiga 106 mamlakat aʼzo. 1972-yildan erkaklar, 1976-yildan ayollar gandboli Olimpiya oʻyinlari dasturiga kiritilgan. 1938-yildan erkaklar oʻrtasida, 1956-yildan ayollar oʻrtasida jahon birinchiligi oʻtkaziladi. Oʻzbekistonda gandbol 1923—24-yillarda paydo boʻlib, birinchi musobaqa 1926-yilda Toshkentda oʻtkazilgan. 1991-yil Oʻzbekiston Respublikasi gandbol federatsiyasi tuzildi. Respublikaning barcha viloyatlarida gandbol boʻyicha bolalar sport maktablari, erkaklar, ayollar va bolalar jamoalari bor. 1991-yildan Oʻzbekistan chempionata muntazam oʻtkaziladi. Oʻzbekiston gandbolchilari terma jamoasi (ayollar) Osiyo chempionatida 4-oʻrinni egalladi va Germaniyada oʻtkazilgan jahon birinchiligi musobaqalarida qatnashdi (1997). Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan sport ustozlari F. Abdurahmonov, V. Kaplinskiy, xizmat koʻrsatgan sport ustasi, Olimpiya oʻyinlari va jahon chempioni M. Vasilyev, xalqaro miqyosdagi sport ustasi, jahon chempioni S. Zemlyanova, sport ustalari A. Abzalova, Olga Abdulla va boshqalarning gandbol rivojlanishida katta hissasi bor.O‘zbekistonda Gandbol 1923—24 yillarda paydo bo‘lib, birinchi musobaqa 1926 yilda Toshkentda o‘tkazilgan. 1991 yil O‘zbekiston Respublikasi Gandbol federatsiyasi tuzildi. Respublikaning barcha viloyatlarida Gandbol bo‘yicha bolalar sport maktablari, erkaklar, ayollar va bolalar jamoalari bor. 1991 yildan O‘zbekistan chempionati muntazam o‘tkaziladi. O‘zbekiston Gandbolchilari terma jamoasi (ayollar) Osiyo chempionatida 4-o‘rinni egalladi va Germaniyada o‘tkazilgan jahon birinchiligi musobaqalarida qatnashdi (1997). O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan sport ustozlari F. Abdurahmonov, V. Kaplinskiy, xizmat ko‘rsatgan sport ustasi, Olimpiya o‘yinlari va jahon chempioni M. Vasilev, xalqaro miqyosdagi sport ustasi, jahon chempioni S. Zemlyanova, sport ustalari A. Abzalova, Olga Abdulla va boshqalarning Gandbol rivojlanishida katta hissasi bor.
Qo’l to’pi o’yini 1898 yillarga kelib Daniyaning Ordurupe shahridagi gimnaziyalardan birining o’qituvchisi X. Nelson tamonidan fudboldan farq qiladigan, qizlar uchun mos keladigan yog’inli havoda sport zallarda o’ynasa bo’ladigan, yangi sport o’yinini yaratishga qaror qildi. U darvozabonlarni qoldirib, jamoa sonini qisqartirib, to’pni uzatish, qabul qilish, olib yurish va otish faqat qo’l bilan bajarilishini taklif qildi. Shu tariqa olamda «Xanbal» dunyoga keldi va keyinchalik tezda butun jahonga tarqalib ketdi.
2.O’zbekistonda qo’l to’pi o’yining paydo bo’lishi va rivojlanish bosqichlari..
Respublikamizda qo’l to’pining rivojlanishi 1938 yilda qo’l to’pi bo’yicha birinchi chempionat o’tkazilishidan boshlandi. 1960 yilgacha Toshkent Oliy harbiy bilim yurtlarida ta’lim oluvchi kursantlar orasida 11x11 qo’l to’pi musobaqalari o’tkazildi. 1960 yilda Harkov shaxrida yoshlar orasida qo’l to’pi sport turi bo’yicha butun ittifoq musobaqalari o’tkazildi va shundan so’ng sportning bu turi mamlakatda tez rivojlana boshladi. 1960 yilda O’zbekiston Davlat Jismoniy tarbiya insititutida ilk bor qo’l to’pi mutaxasisligi bo’limi ochildi. 1960 yillardan boshlab, Toshkent shaxar birinchiliklarida 16-20 jamoa qatnasha boshladi va O’zbekiston qo’l to’pi o’yinchilarining sobiq ittifoq davrida qatnasha boshlagan yili deb hisoblandi. 1962 yili Tbilisi va Sverdlov shahrlarida o’tkazilgan ikkinchi sobiq ittifoq chempionatida erkaklar orasida O’zbekiston terma jamoasi muoffaqiyatli ishtirok etib, oliy ligaga yo’llanmani qo’lga kiritdilar.
O’zbekiston terma jamoasini tashkil etgan F.Abduraxmonov, M.Jukov, B.Pikin, V.Ogirenko, M.Sirotenko, M.Magdulin, A.Oleynikov, N.Raxmatov, A.Pantasenko va A.Sodiqovlar O’zDJTI hamda Toshkent Irigasiya instituti jamoalari vakillari edi. Sobiq Ittifoq chempionatlariga O’zbekiston terma jamoasiga V.Sevastiyanov va V.Lemeshkovlar murabbiylik qilgan.
O’zbekiston gambolchilari 1972-1973 yillarda yuqori natijalarga erishdilar. Ular sobiq Ittifoqda Oliy liga jamoalari orasida o’tkazilgan chempionatda 6-o’rinni egalladilar. O’zDJTI jamoasi butun Ittifoq talabalar o’rtasidagi musobaqalarda uch karra g’oliblikni qo’lga kiritdi.
O’zbekiston qizlar «Tenna» jamoasi 1975 va 1983 yillarda sobiq Ittifoq halqlari spartakiadasida faxrli 6-o’rinni egalladi. 20 dan ortiq qizlarimiz sport ustasi talablarini bajardilar. Shular jumlasidan o’zbek qizi Marg’uba Artiqboyeva O’zbekistonda birinchi bo’lib shu unvonga ega bo’ldi.
Toshkentda dastlabki bolalar va o’smirlar sport maktablari o’tgan asrning 60-yillarida ochildi va sobiq Ittifoq maktab o’quvchilari spartakiadalarida muntazam ishtirok etib 1975 yili qizlar 3-o’ringa, o’smirlar esa, 1979 yili 6-o’ringa sazovor bo’lishdi. Keyinchalik ushbu sport maktablarida shug’ullangan Jahon va Olimpiya chempionlari Viktor Maxorin, Mixail Vasilev, yoshlar o’rtasida jahon chempionlari S.Zemlyanova va O.Ziibareva, sobiq Ittifoq «Tenna» jamoasi tarkibiga qabul qilingan S.Orlov, V.Antonov, S. Kalnikov, G.Travkin, I.Axmadiyev, B.Proxorovlar “Halqaro sport ustasi” unvoniga sazovor bo’lganlar.
O’zbek ganbolchilarini tayyorlashdagi faol mehnatlari uchun F.Abdurahmonov, V.Kaplinskiy, V.Ogirenko, Y. Golovchenko, V.Konaplev, V.Izaak “O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan murabbiy” unvoni bilan taqdirlandilar.
Mustaqil O’zbekistonda 1992 yili gandbol federasiyasi tashikil etilib, 1993 yili Halqaro va Osiyo federasiyalariga qabul qilindi. 1992 yildan boshlab O’zbekistonda erkaklar va ayollar o’rtasida chempionatlar o’tkazilib kelinmoqda.
1994-1996 yillarda Markaziy Osiyo davlatlari klublari o’rtasida o’tkazilgan chempionatda “D-klub” (O’zDJTI) gandbolchi qizlari g’alabaga erishdilar. Sh.K.Pavlov va F.A.Abdurahmonovlar rahabarligida O’zDJTI talaba qizlari asosida tashkil topgan respublika terma jamoasi 1997 yili Iordaniyada o’tkazilgan Osiyo chempionatida qatnashib, O’zbekiston jamoalar orasida sport o’yinlari bo’yicha 1-marta Jahon chempionatida qatnashish huquqiga ega bo’ldi. 1997 yillning dekabr oyida Germaniyada o’tkazilgan Jahon chempionatida Xitoy, Braziliya va Urgvay jamoalarini ortda qoldirib, O’zbekiston gandbolini dunyoga tanitdi.
O’quvchi yoshlarni jismoniy tarbiya va sport mashg’lotlariga ommaviy jalb qilishni ta’minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prizidenti I.A. Karimov tashabbusi bilan 1999 yil 21 mayda qabul qilingan Vazirlar Maxkamasining “O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 271-sonli qaroriga binoan mamlakatda kadrlar tayyorlash milliy modeliga asoslangan va uning talablariga uyg’unlashgan uzluksiz ta’limning ommaviy sport tizimi yaratilib, amalga oshirila boshlandi. Yangi tizim mamlakatimizning o’quvchi yoshlarini to’la qamrab olaboshladi. Sport ilk bor maktabda o’quvchining kundalik ehtiyojiga aylansa, akdemik lisey va kasb-hunar kollejlarida uning doimiy hamrohi bo’lib boradi. Universitet va insititutda esa bu hamroh uni nufuzli xalqaro musoboqalarga olib chiqadi. Musoboqalarda kashf etilgan g’oliblar O’zbekiston terma jamoalariga jalb etiladi. Yana bir muhim tomoni mazkur tizimlarda sportning ma’lum turi bo’yicha faoliyat ko’rsatgan yigit-qizlar bu boradagi ishlarni bo’lajak oilalarida, mehnat jamoalarida ham davom etdiradilar. Shu jumladan, qo’l to’pi bo’yicha 16 ta erkaklar va 14 ta ayollar jamoasi birinchi marta Buxoroda o’tkazilgan “Universiada-2002”dasturiga kiritildi. Bu uch bug’inli tizim yo’lga qo’yilgandan boshlab yana qo’l to’pi sportiga, uning yashashiga va rivojiga e’tibor berila boshladi.
2003 yilda “Talba”sport jamiyatining tuzilganligi ayni muddoa bo’ldi, chunki barcha sport turlari qatorida qo’l to’pi bo’yicha ham oiliy o’quv yurtlari o’rtasida musoboqalar o’tkazilib, bu sportchilarimiznning tajriba ottirishiga xizmat qilmoqda.
O’zbekiston gandbolida hal etilmagan muammolar hali anchagina. Bugungi kunda avvalo qo’l to’pi jamoalaridagi o’quv mashg’ulotlari jarayoni va tarbiyaviy ishlar sifatini keskin yaxshilash kerak bo’ladi. Sport ilmiy vakillari-pedagogika fanlari doktori Ye.Seytxalilov va shu soha olimlari M. Jukov, J. Akramov, L. Xasanova, I. Shelyagina, S. Azizov, F. Abduraxmonov, V. Lemeshkov va Sh. Pavlovlar o’z tajribalari asosida gandbolga doir qanday yangilik va ilg’or usullarni, taklif, tavsiya etadigan bo’lsalar, hammasi bilan qurollanishi lozim. Shularga amal qilgandagina eng yaxshi jamoalarimz jahon gandbolida yetakchi mavqyega ega bo’lishlari mumkin.