Gegrafiya ham tabiyiy resurslar fakulteti gidrometrologiya talim bagdari

III. Juwmaqlaw.

" Metrologiya" sózi grekshe metros-keńlik hám logos oqıw mánisin bildirip, keńlik haqqında oqıw, anıqlaw mániste bolsa ólshewler haqqındaǵı pán bolıp esaplanadı. Zamanagóy tariyxıy metrologiya pániniń wazıypası insaniyat tariyxıy rawajlanıwınıń túrli dáwirlerinde qollanılǵan ólshew birlikleri tariyxı hám olardı házirgi dáwir ólshew birliklerine muwapıqlıǵın jaqtılandıriw, babalarımızdıń bahasız miyrasların keleshek áwladlarǵa jetkiziwden ibarat esaplanadi. Tariyxıy metrologiya sociallıq-ekonomikalıq, xojalıq, huqıq, materiallıq tariyxni úyreniwde zárúr bolıp tabıladı. Ólshewler rawajlanıwı áwele jámiettiiń islep shıǵarıw jaǵdayları menen baylanıslı.

Ayirim dereklerde XIX a’sir aqırınan kitap ha’m traktlarda metrologiya termini dus kelemiz. Negizinde bul ilimge o’lshewler tiykarında babalarımız ju’da a’yyemnen tiykar salg’an.
O’lshew ha’m o’lshew birlikleri tuwrısındaǵı bir qatar maǵlıwmatlar ullı alım Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorezmiy do’retpelerinde keltirilgen bolsa, ullı alım Ahmad Farg'oniy bolsa du’nyada birinshi bolıp (861 jılı ) suw juzin o’lsheytug’in a’sbap jańalıq qilip ashqan ja’ne onı jasap a’melde qollaǵan.
Yusuf Xas Xojibning turkiy tilde jazılǵan «Qutadg'u bilig» shıǵarmasında ólshew hám ólshew birliklerinen paydalanibgina qalmay, bálki ólshew jumıslarına tiyisli bilimlerdi jetik biliwge shaqırǵan.
Bay materiallıq miyraslarǵa iye bolǵan, jáhán páni ǵáziynesine bahasız úles qosqan ózbek xalqi áyyemginen ólshewshunoslik tarawına jáne onıń rawajlanıwına úlken áhmiyet berip kelgen. Ólshewshunoslik menen shuǵıllanatuǵın kásip iyeleri bolǵan. Mámleketimiz kitapxanaları, arxiv hám muzeylerinde úyrenilmagan, 20 mińnen aslam tariyxıy jazba derekler ámeldegi bolıp, álbette olardı betlasangiz uzaq ótken zamanda qollanılǵan ólshew birliklerine dus kelesiz.
Qóllanbaǵa kiritilgen áyyemgi ólshew birlikleri tariyxına tiyisli maǵlıwmatlar Orta Aziya hám mámleketimiz xalıqları tariyxın úyreniwde zárúrli derek bolıp xızmet etedi.
Áyyemgi ólshew birlikleri
Onıń tiykarına babalarımız áyyemginen tiykar tamaqtası qoyıp kelisken. Daslep olar, kúndegilik jumıslarında zárúr bolǵan waqıt, uzınlıq, maydan, kólem hám salmaqlardı ólshew ushın kerek bolǵan usıllardı tawıp, olardan ámelde paydalanıwǵan. Eń áyyemgi ólshew birlikleri antropometrik, yaǵnıy insannıń arnawlı bir aǵzalarına muwapıqlıqqa yamasa beyimlikke tiykarlanǵan halda kelip shıqqan ólshew birlikleri esaplanadı.
Haqıyqatlıqtan da olar waqtın ólshewde erte, kesh, kún, tún, kún-tún sıyaqlı atamalardan paydalanıwǵan bolsa, uzınlıqtı ólshewde qádem, qarıs, quloch, barmaq, tirsek, sonıń menen birge arpa yamasa biyday dánlerinen yamasa at jolınan paydalanıwǵan. Maydan hám kólemlerdi bolsa basqa málim maydan yamasa kólemge salıstırǵanda salıstırıwlap ólshewgen. Salmaqlıqtı ólshew ushın bir zattı salmaǵı ekinshi zattı salmaǵı menen salıstırılǵan, bunda tiykarınan dán (arpa, biyday, noqat hám hakozo) hám mıywe (mójene, ǵoza hám haqozo) danalarınan paydalanıwǵan.
Ólshewdiń mine sonday ápiwayı usılları babalarımızdıń sol dáwirdegi kúndegilik jumısları ushın jetkilikli bolǵan. Bay materiallıq miyraslarǵa iye bolǵan, jáhán páni ǵáziynesine úlken úles qosqan ózbek xalqi áyyemginen ólshewshunoslik tarawına jáne onıń rawajlanıwına kútá úlken áhmiyet
berip kelgen. Sol sebepli bolsa kerek xalqımız tárepinen sol tarawǵa tiyisli júzlegen ańızlar jaratılǵan : Bog'ni boqsang baǵ bo'lur, botmon-botmon may bo'lur», «Jew duz menen, duz ólshew menen», «Jeti ólshep, bir kes», «Hár jerdiń az botmoni bar», «Hár kim óz qarısı menen o'lchar», «Hár yerni etpe árman, hár jerde bar tas -tarozu» hám hakozo.
Xalqımız áyyemginen dúnyadaǵı kóplegen mámleketler menen ekonomikalıq, ilimiy hám basqa kóplegen tarawlar boyınsha baylanıslar etiwgen, sawda-satıq menen shuǵıllanıwǵan.
Mine sol baylanıslardıń nátiyjeli bolıwında xalqımızdıń ólshew hám ólshew birliklerine úlken áhmiyet beriwi hám olardan tuwrı paydalanıwı zárúrli bolǵan. Ásirese, sol dáwirdiń oqımıslı adamları ólshew tarawına tiyisli ılımlardıń jaratılıwına óz úleslerin qosıw menen birge kisilerdi sol tarawdaǵı ılımlardı o'ganishga da shaqırıwǵan. Nátiyjede júzlegen ólshewler hám ólshew birliklerin jaratılıwman hám ámelde qóllawǵan.
Ólshew hám ólshew birlikleri tuwrısındaǵı bir qatar maǵlıwmatlar ullı Xorezmlik alım Abu Abdullox Muhammad ibn Muso al-Xorezmiy algebraik qollanbasınıń «Ólshewler haqqında» dep atalatuǵın hám geometriya (kúlkise) ga tiyisli bóleginde keltirilgen. Alım bunda uzınlıq, maydan hám kólemlerdi esaplaw hám ólshew usılları menen tabıwǵa úlken áhmiyet bergen. Ol jaǵdayda tanob, gaz, barmaq sıyaqlı ólshew birlikleri hám ólshew aǵashı sıyaqlı ólshew quralları tuwrısında jaqsı maǵlıwmatlar berilip, olardı ámelde qóllawdıń jol-jobaları kórsetilgen. Xorezmiy «Quyash saatları tuwrısında qollanba» shıǵarmasında da ólshew tarawına múnásip úles qosqan. Ullı alım Ahmad Farg'oniy dúnyada birinshi bolıp (861 jıl ) suw betin o'lchaydigan ásbap jańalıq ashqan jáne onı jasap
ámelde qollaǵan.
Ol «Quyash saatın soǵıw haqqında kitap» shıǵarmasın da jazıp ólshewshunoslik salasınıń rawajlarıwına múnásip úles qosqan. Ullı oqımıslılar Abu Rayhon Beruniy hám Abu Ali Ibn Sinolar tárepinen jaratılǵan dóretpelerde júdá kóplab ólshew birlikleri keltirilgen. Olardıń kóbisi házirgi kúnde de óz
kúshin joǵatpaǵan. Babaqalon shayırımız Yusuf Tán Xojibning turkiy tilde 1069 - jılı jazılǵan «Qutadg'u bilig» shıǵarmasında ólshew hám ólshew birliklerinen paydalanibgina qalmay, bálki ólshew hám iyyor jumıslarına tiyisli bilimlerdi jetilisken biliwge de
shaqırılǵan. Bul sóz dizbegindegi «iyyor ishi» termini metall sofligini sınap kóriw, bazar daǵı tas hám tárezilerdiń tuwrılıǵın, mámile degi altın hám gúmis pullardıń sofligini hám salmaǵın gúzetip turıw sıyaqlı islerdi orınlaw mánislerin ańlatadı.
Mámleketimiz aymaǵında ólshew jumıslarına, yaǵnıy ólshewshunoslik tarawına úlken áhmiyet berilgenin Noshruddin Burxonuddin balası Rabg'uziy tárepinen 1310 - jılı turkiy tilde jazılǵan «Qıssası Rabg'uziy» shıǵarmasındaǵı, Ámir Temur, Alisher Navaiy, Zaxriddin Muhammad Bobur hám basqa o'nlab alımu-fazıllardıń dóretpelerindegi maǵlıwmatlardan da bilse boladı.
Suw júzesin ólshewde qollanılatuǵın ólshew hám ólshew birlikleri de xalqımız tárepinen jaratılǵan, «Qulaq», «Digirman » sıyaqlı ólshew birlikleri buǵan mısal bóle aladı. 19 -asirde Rossiya Orta Aziyanı basıp alǵanınan keyin ol jergilikli xalıqqa «Ovrupa mádeniyatı » ni sıńırıw jobaların ámelge asırdı. 1894 jılı Rossiya húkimeti ras ólshewin Turkistonda sózsiz qóllaw tuwrısında kórsetpe járiyaladı. Ótiw múddeti iri sawdagerler ushın 3 jıl, basqalar ushın bolsa 5 jıl etip belgilengen edi. Sonnan keyin áyyemgi jergilikli ólshew hám ólshew birliklerine tiyisli barlıq maǵlıwmatlar ólpeń mámileden siqib shıǵarıla basladı. Mısalı, 30 -jıllardk analiz ornına analiz, sajın ornına sajen, tanob ornına desyatina, shaqırım ornına versta sıyaqlı ólshew birlikleri qollanıladı.
Frantsiya sıyaqlı mámleketlerde de, Orta ásirlerde feodal knyazliklarda bir-birinen parq etiwshi, túrli ólshew birlikleri isletilingen. Sanaat revolyuciyası dúnya mámleketleri ortasındaǵı sawda-satıqtıń rawajlanıwı túrli ólshew birliklerinen waz keship, birden-bir metrik sistemaǵa ótiwdi talap etdi.
1875 - jıldıń 20 - mayida Parijda 17 mámlekettiń diplomatik wákilleri tárepinen metrik konvensiyaning hújjetleri qol qoyıldı. Xalıq aralıq birlikler sisteması (XBT) 1960 jıldan baslap burınǵı SSSRda qollanıla basladı.
Soǵan qaramay XTB engizilganiga 45 jıldan asqan sonda da mámilede babalarımızdan miyraslar bolıp qalǵan birliklerden házir de xalıq arasında ónimli paydalanıladı.
Jáhán xalıqları tárepinen, bir neshe mıń jıllar dawamında jańalıq ashılǵan waqıt, uzınlıq, maydan, kólem, salmaqlıq hám basqa ólshew birlikleriniń atları hár túrlı bolǵanı menen olardıń bahaları bir-birine júdá jaqın. Insaniyat rawajlanıwınıń dáslepki basqıshınan baslap adamlarda ol yamasa bul shamalardı ólshew mútajligi bolǵan. Orta Aziyada áyyemginen uzınlıq ólshewi insan denesiniń qandayda bir aǵzası járdeminde ámelge asırılǵan, sonıń menen birge dán eni-yu at yolining eni qollanılǵan bolsa, ekinshiden, biyday, arpa dánleriniń salmaqlıq ólshewi retinde qollanılıwı bolıp tabıladı. Orta Aziya aymaǵınan, ullı jipek jolınıń ótiwi, batıs menen shıǵıs ortasında jaylasqanlıǵı ushın babalarımız tárepinen jańalıq ashılǵanlıq ólshew hám ólshew birlikleri dúnyanıń tórt tárepine tarqalıp, sol tárep xalıqları tárepinen geyde biziń tilimizde, yamasa bolmasa, óz tillerine awdarma qlinib qollanılǵan.
Sol sebepli de musulman mámleketleri, sonday-aq Orta Aziya mámleketlerinde qollanılǵan ólshew hám ólshew birlikleri kópshilik izertlewodchilardan biri nemis alımı v. Xints bolıp tabıladı. Ol Qızıǵıwshılıqashdan tap Indiyaǵa shekem bolǵan aymaqtaǵı musulman mámleketlerinde qollanılǵan ólshew hám ólshew birliklerin óz qollanbasında
keltirip, úlken jumıs etken.
Ásirese, sol waqıt ólshew birliklerin metrik sistemaǵa aylantırıp beriwi onıń pánge qosqan úlken úlesi bolıp tabıladı. Biraq ol birpara anıq emesliklerge jol qoyǵan. Orta Aziyadaǵı Orta ásir ólshew hám ólshew birlikleri tuwrısında v. Xintsga salıstırǵanda azmaz anıqlaw maǵlıwmatlar E. A. Davidovich tárepinen keltirilgen. Lekin E. A. Davidovich da qátelerge jol qoyılǵan dereklerden paydalanıp jazǵan qollanbasında bir qansha anıq emesliklerge jol qoyǵan, mısalı uzınlıq birligi -olchin tuwrısında sóz barǵanda ; bul olchin ólshem birligi 71, 12 sm ga teń bolǵan orıs arshındıń ózi bolıp, ol Xorezmde, Buxarada hám Orta Aziyanıń basqa jaylarında orıslardıń basıp alıwdan talay murın qollanila baslaǵan - dep jazadı.

Bul - nadurıs pikir. «Áyyemgi ólshew birlikleri» qısqasha túsindirme sózlik avtorl N. Axrorov tómendegilerdi jazadı : Mısalı, Rabg'uziyning «Qıssası Rabg'uziy» shıǵarmasında arshın ( arshın =65, 2-112 sm ) ólshem birligi keltirilgen. Arshın (1 arshın = 65, 2 — 112 sm ) orıs ólshew sistemasına I. Grozniy tárepinen 1550 - jılda kiritilgen.

Olchin ólshem birliginde bolsa «olchin» tógiw dep atalatuǵın uzın dásteli úlken aǵash tógiw dástesi uzınlıǵına salıstırǵanda alınǵan ; onıń uzınlıǵı 71-72 sm ga teń bolıp, ǵarrı, gaz ólshew birliklerine teń hám sol ólshew birlikleri menen bir qatarda ámelde qollanilib kelgen. Taǵı sonı da aytıw kerek, olchin ózbek xalqiniń quramına kirgen urıwlardan
birewiniń atı.
Orıs izertlewodchisi N. v. Xanikov pikirine kóre, 45 ólshew shıǵıs xalıqları (Iranlıqlar, arablar, turkiy urıwlar ) den orıs ólshewshunosligida ózlestirilgen.
Eramızdan aldınǵı 283 - 263 jıllarda Egipet ólshew sisteması payda bolǵan. Uzınlıq ólshewi; atur milda - 5, 235 km salmaqlıq ólshewi; úlken ptolomey mina = 29, 46 kg ; kishi ptolomiy mina = 341 g.
Bul ólshew sistemasındaǵı bir qansha ólshew birlikleri Ózbekstan aymaǵındaǵı ólshew birliklerine sáykes keledi. Mısalı, sajın = 2160 mm, arshın = 720 mm, tirsek = 540 mm, ayaq júzi (kafti) =360 mm, alaqan (qol kafti ) = 99 mm, barmaq 22, 5 mm hám taǵı basqa.
Egipet ólshew sistemasındaǵı salmaq hám uzınlıq ólshewleri Aziya mámleketleri hám Indiyada, Grekistonda, keyininen birpara ózgerisler menen Italiyada, odan pútkil Evropada
tarqalǵan. Sonday etip, bir mámleket degi ólshew birlikleri ekinshi mámleketke ótip, bir-
birin boyitgan.
Babalarımız jergilikli ólshew birliklerine tiykar salıpǵana qalmastan ólshewlerdi tuwrı qollanıwı ústinen qatań qadaǵalaw aparıwǵan. Tariyxıy dereklerde tárezinen yamasa
gazdan qarıydar haqiga qıyanat etkenler qattı jazalanganligi jazıp qaldırilgan. 1. .. Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Mırza Ullıbeklar jergilikli ólshew birliklerinen paydalanıp, atları máńgilikke muxrlanganligi sır emes. Samarqandu Buxaranıń, Shaxrisabzu Xivaning salawatlı insan aqlini lol qaldıratuǵın minarları sol ólshew birlikleri tiykarında qurılǵan
edi.