Gegrafiya ham tabiyiy resurslar fakulteti gidrometrologiya talim bagdari

Házir meteorologik maǵlıwmatlami alıwdıń tómendegi sistemaları ámeldegi:
1. Jer ústi sinoptik stansiyaları tarmaǵı ;
2. Jer ústi aerologik stansiyaları tarmaǵı ;
3. Kemelerde ornatılǵan, stasionar hám erkin júziwshi avtomatik teńiz gidrometeorologik stansiyaları ;
4. Meteorologik radiolokasion stansiyaiar;
5. Kosmik meteorologik sistema ;
6. Hawa rayın aviatsion baqlaw.
Meteorologik m a'lum atlardıń tiykarǵı dáreklerin hám turlarini kórip shıǵamız Sinoptik stansiyalar tarmag'i Pútkil Jer sharı gidrometeorologik stanciyaiar tarmaǵı menen oralǵan (bir neshe mıń stanciyalar).
Xalıq tıǵız jasaytuǵınlıq orınlarda stansiyaiar arasındaǵı aralıq 100—150 km ni quraydi, basqa orınlarda (sahra, tawlı aymaqlar, batpaqlıq, ormanlar hám t.b. ) hám Dúnya okeanında aralıq ádewir ulken.
Bul stansiyalarda jer sırtı qasında atmosfera jaǵdayı sutkasına 8 ret (orta grinvich waqıtı boyınsha saat 00, 03, 06,.. ., 21 larda) gúzetiledi. Atmosferanıń 15 ga jaqın xarakteristikaları vizual hám ásbaplar járdeminde anıqlanadı, atap aytqanda hawanıń basımı, temperaturası hám de ızǵarlıǵı, samaldıń baǵdarı hám tezligi, bultlaming túri,mugdari da de tómen shegarasınıń bálentligi, gorizontal baǵdardaǵı ko'rinuvchanlik aralıǵı, jawınlardıń túri hám muǵdarı hám de usınıń menen birge atmosferanıń ozine tán hádiyseleri (rayon, shaqmaq, shańlı dúbeley, yaxmalak hám t.b. ) gúzetiledi.
Gidrometeorologik stansiyalardan alınǵan meteorologik maǵlıwmat­lar tiykarında jer jaqinı hawa rayı kartaları dúziledi. Baqlawlardim tiykarǵı sinoptik múddetlerinde (ortasha grinvich waqıtı boyicha saat 00, 06, 12, 18) kontinentler olshemine teń bolgan úlken aymaqlar boyinsha hawa rayı kartaları dúziledi. Qosimsha baqlaw múddetlerinde bolsa (saat 03, 09, 15, 21) kishi aymaqlar bo£yicha,, halqa“ hawa rayı kartaları dúziledi.
Jer sırtınıń 3/5 bólegin Dúnya okeanı iyeleydi. Dúnya okeanı atmosferanı suw bug£i menen ta 'minlab turıwshı tiykarǵı derek bolıp tabıladı. Dúnya okeanı jazda o£zida ıssılıqtı to£plab, qishda onı atmosferaǵa beredi hám usınıń sebepinen atmosferada rawajlanıp atırǵan
hawa-rayi processlerine asa úlken tásir kórsetedi. Atmosferanıń ulıwma cirkulatsiyasi, ıssılıq hám ıǵallıq almasinuvi processlerinde
Dúnya okeanınıń áhmiyeti kútá úlken. Sol sebepli de dúnya okeanınıń akvatoriyasidan meteorologik maǵlıwmatlarǵa iye boliw asa úlken áhmiyetke
iye boladı.
Dúnya okeanınan úzliksiz túrde meteorologik maǵlıwmatlarin jetkezip beretuǵın derekler
— bul atawlarda quralgan gidrometeorologik stanciyalar hám,, hawa rayı“ kemeleri bolıp
tabıladı. Atawlar daǵı gidrometeorologik stansiyalarda baqlawlar sisteması hám tártibi qurǵaqlıqlarda jaylasqan gidrometeorologik stansiyaiar
sıyaqlı alıp barıladı.
„ Hawa rayı “ kemeleri — arnawlı meteorologik baqlaw ásbaplari menen úskenelestirilgen teńiz kemeleri. Bul kemelerde baqlawlar tolıq programma boyınsha atqarılıp, operativlik menen prognostik oraylarga jo 'natiladi.
Tuwrısıda, bul meteorologik m a'lumotlar jetkilikli emes. Meteorologik magliwmatlar kólemin jáne de arttırıw maqsetinde barlıq jolawshı, júk tasıwshı hám bawlawshi kemelerde avtomatikalıq rejimde isleytuǵın gidrometeorlogik stansiyaiar ornatıladı.
Házirgi waqıtta dúnya okeanında bunday kemalerdin sanı 7000 den artıq.
Bunnan tısqarı, stasionar hám erkin júziwshi platformalarda da avtomatikalıq
rejimde isleytuǵın baqlaw kompleksleri o'rnatilip, meteorologik baqlawlar alıp barıladı.
Baqlaw nátiyjeleri kodlanǵan halda radio arqalı prognostik oraylarǵa jiberiledi. Dúnya okeanı akvatoriyasini meteorologik maǵlıwmatlar menen
jaqtılandıriw maqsetinde korilip atirgan sharalar mashqalanı sheshpeydi. Bul maqsette keń kólemde Jer jasalma joldasların isletiw kerek.
Aerologik stansiyaiar tarmaǵı Atmosfera daǵı processler úsh ólshemli keńislik hám waqıt boyınsha rawajlanǵanlıǵı sebepli ulami úyreniw ushın tek meteorologik stansiyalardan alınǵan m a'lum atlar jetkilikli emes. Atmosfera param etrlarni túrli biyikliklerde o 'lchash ushın aerologik stansiyalaming tarmaǵı bar. Jer sharınıń xalıq tıǵız jaylasqan aymaqlarında radiozondlaw
punktleri bir-birinen shama menen 350—500 km uzaqlıqta jaylasqan.
1930 -jılda P. A. Molchanov tárepinen oylap tabıw etilgen radiozond
ásbapı járdeminde atmosferanıń vertikal tuzulishi tikkeley bolmaǵan usıllar
járdeminde emes (jer sırtı baqlawları tiykarında ), bálki tikkeley
baqlawlar nátiyjesinde anıqlanatuǵın boldı. Aerologik stansiyalarda aralıqtan qural — radiozond járdeminde atmosferanı vertikal
zondlash ámelge asıriladı. Jeńil gaz menen toldirilgan rezina qabıqqa radiozond baylanisıp oshiriledi. Joqarıǵa kóterilgen tárepke radiozond 30—35 km ge shekem túrli biyiklikler degi hawanıń basımı,temperaturası hám namJigi, samal baǵdarı hám de tezlik bahaların avto­matik rejimde ólshep, radio arqalı qabıl orayına jiberedi. Atmosferani radiozondlash bir sutkada 4 ret ótkeriledi. Bulardan ortasha grinvich waqıt boyınsha saat 00 hám 12 dagi
baqlaw múddetleri tiykarǵı, saat 06 hám 18 dagilari bolsa qosımsha múddet esaplanadı.
Atmosferanı radiozondlash nátiyjesinde alınǵan meteorologik magliwmatlar tiykarında barik topografiya, maksimal samal,tropopauza kartaları hám atmosferanıń vertikal kesindileri dúziledi.
3. Meteorologik radiolokatsiya stansiyaları
Jer sırtında jaylasqan sinoptik hám aerologik stansiyaiar arasındaǵı aralıq úlken bolǵanlıǵı ushın atmosferada júz berip atırǵan birpara mezomasshtabli meteorologik hádiyseler gúzetilbesten qalıwı múmkin. Bularǵa, birinshi náwbette, top-top jamǵır bultlar,nóser jawınlar, gúldirmama hám basqa hádiyseler kiredi. Meteorologik radiolokasiya stansiyaları tarmaǵı bul mashqalanı jónge salıw etiwge múmkinshilik beredi.
Zamanagóy meteorologik radiolokator óz átirapında 150 km
aralıqtaǵı keńislikti baqlawı múmkin. Meteorologik radiolokasiya
stansiyalarınıń járdeminde bultlar zonası, olardıń mikroduzilisi, suwlılıǵı, 0°C izotermanin jaylasıwı, yaǵnıy bultlılıqtı eń zárúrli fizikaviy xarakteristikaları hám de jawınlaming jedelligi anıqlanıwı múmkin.
Meteorologik radiolokasiya stansiyaları qáwipli atmosfera hádiyselerin anıqlaw hám prognoz qılıwda, tropik siklonlami anıqlap,olardıń tuzulishini úyreniwde úlken rol oynaydi.
Dopier radiolokatorlari járdeminde samal tezligi hám baǵdarı da ólsheniwi múmkin. Meteorologik radiolokatsiya stansiyaları tarmaǵı baslanǵısh
meteorologik maǵlıwmatlar beretuǵın sistemada ózine múnásip zárúrli orindi iyeleydi.
4. Kosmik meteorologik sistema
Jer jasalma joldaslarınıń (JJJ) jaratılıwı hám ushiriliwi pán ushın, sonday-aq, meteorologiy keń kólem dagi múmkinshilikler ashtı. Joldaslardan
alınǵan dáslepki maǵlıwmatlar tekǵana ilimiy maqsetlerde, bálki hawa rayı xızmetinde de qollanılıwı múmkin.
Jer sharına jaqın jaylasqan kosmik keńislik uchayotgan kosmik apparatlami ushke bolıw múmkin: gezekshi rejimde isleytuǵın avtomatikalıq JJJ (,, M eteor“,,, Molniya“,,, Raduga“ hám t.b. ),basqarılatuǵın kosmik kemeler (,, Soyuz“) da de jasaw múmkin bolǵan hám avtomatikalıq rejimlerde isleytuǵın orbital kosmik stanciyalar (,, Salyut“). Meteorologiya páni, hawa rayı xızmetiniń operativ iskerligi ushın tuwri keletuǵın hám eń qolay magliwmat— bul arnawlı meteorologik avtomatikalıq JJJ sistemasınan alınǵan meteorologik magliwmat bolıp tabıladı.
Meteorologik kosmik sistema (MKS) eki tarmaqtan ibarat :
kosmik hám Jerde jaylasqan sistemalar. Kosmik tarmaqqa orbitada
jaylasqan arnawlı JJJlar kiredi, Jerde jaylasqan tarmaq bolsa Jerdegi m a'lumotlarni qabıl etetuǵın, onı qayta isleytuǵın hám tarqatatuǵın komplekslami óz ishine aladı.
Meteorologik YeSY lar arnawlı ilimiy qurılamlar menen úskenelengen. Bul apparatlar elektromagnit spekttin túrli uchastkalarında (optikalıq ko'riniwshen, infraqızıl hám radiodiapazon) atmosferanı aktiv yamasa passiv zondlash principlerinde isleydi. „Meteor" JJJ dan
televiziyalıq hám infraqızıl diapazonlarda bultlılıq maydanları, qar hám
muz qoplamlarining zonaları, jawınlar zonaları jaylanishining
súwretleri qabıl etiledi. Joldasda o'matilgan aktinometrik ásbaplar
Jer hám atmosfera nurlagan hám qaytarǵan aǵıslar haqqında maǵlıwmatqa ıyelewge múmkinshilik beredi.
Keleshekte JJJ da spektral ásbaplar járdeminde hawa temperaturasi, ızǵarlıǵı hám bir qatar basqa meteorologik shamalardin vertikal kesim (profll) lami qayta qayta tiklew múmkinshiligi payda bolıwı múmkin.
Sol haldaǵana m eteorologik m a'lum atlar menen ta 'm inlash mashqalası hal boladı hám sinoptik hám de aerologik stansiyaiar tarmaǵınıń zárúrligi qalmaydı. Bir neshe sheńber polyar orbitalarda ushraytugin JJJ lar qısqa múddet dawamında derlik pútkil Jer sharınan meteorologik m a'lumotlarni ta 'minlab beredi, yaǵnıy
prognostik oraylar global meteorologik maǵlıwmatqa iye boladı.
JJJ lar eki rejimde islewi múmkin: eslep turıw hám tikkeley uzatıw rejimlerinde. Birinshi rejimde islep atirǵan JJJ bir neshe aylanıwlar (vitok) de meteorologik maǵlıwmatlami yadında ustap, Jerdegi qabıl punkti ústinen ushıp ótkeninde meteorologik maǵlıwmattı uzatadı. Bul maǵlıwmat — global masshtabǵa iye bolǵan maǵlıwmat bolıp tabıladı.
Tikkeley uzatıw rejim ida islep atirǵan JJJ o 'lshewler orınlanǵan zamati onı Jerdegi qabıl punktine uzatadı. Úlken aymaqlar qamtıp alınǵan bo'Isa da, bul meteorologik maǵlıwmat lokal (jergilikli) xarakterge iye boladı.
Jerdegi qabıl punktlerine kelgen kosmik meteorologik maǵlıwmat qayta isletilinip, tiyisli shólkemlerge jo 'natiladi.
JJJ nan alınǵan meteorologik maǵlıwmat siklon, antisiklon,tropik tayfun hám tez hawa aǵısları analizinde úlken járdem beredi.
Bunnan tısqarı, sinoptik stanciyaiar siyrek jaylasqan aymaqlarda atmosfera jaǵdayın analiz qılıwda joldas maǵlıwmatları bahasız esaplanadı.
1. 4. Pútkil dunya hawa rayı xızmeti o 'tken ásirdiń 60 -jıllarında ilimiy-texnika
múmkinshilikleriniń kutá rawajlanıp, meteorologiya pániniń tarraqiyotida jańa
múmkinshilikler ashılıwı munasábeti menen Pútkil dunya hawa rayı
xızmetin shólkemlestiriw haqqında pikirler júzege keldi. Pútkil dunya hawa-rayi xızmetin shólkemlestiriw jobaların islep shıǵıwda dúnyadaǵı barlıq iri ilimpazlar, sonday-aq, v. A. Bugayev, E. K. Fedorov,K. Ya. Kondratev hám basqalar qatnasıw etdi. Pútkil dunya hawa rayı xızmeti aldında sanaat, awıl xojalıǵı,aviatsiya, suw hám qurǵaqlıqtaǵı kóliklerdiń meteorologik támiynatın jaqsılaw hám de oǵada qáwipli hawa rayı hádiyselerin jáne de anıqlaw hám waqtında eskertiw múmkinshiliklerin jaratıw
maqset etip qoyılǵan.
1967-jılda Pútkil dunya meteorologik konfrenciyası Pútkil dunya
hawa rayı xızmetin tashkil etiw haqqındaǵı rejani qabıl etdi.
Házirgi waqıttaǵı Pútkil dunya hawa rayı xızmeti iskerligi pútkil dunya meteorologik shólkemi tárepinen muwapıqlastiratuginn milliy finanslıq
támiynlew hám xızmetlerden tashkil tapqan jáhán meteorologik sisteması bolıp tabıladı.
Bul sistema Pútkil dunya meteorologik shólkemine aǵza bolǵan mámleketlaming ilimiy hám operativ jumısları ushın kerek bolǵan baslanǵısh hám de qayta islengen meteorologik mag’liwmatlar menen támiyinleydi.
Pútkil dunya hawa rayı xızmeti úsh tiykarǵı strukturalıq bólimlerden ibarat.
1. Baqlawlar global sisteması. Buǵan sinoptik hám aerologik
stansiyaiar tarmaǵı hám de meteorologik m a'lumotlami jetkezipberetuǵın basqa qurallar kiredi.
2. Meteorologik maǵlıwmatlami qayta islew global sisteması. Buǵan magliwmatladi qayta isleytuǵın hám saqlaytuǵın xızmetlerdi óz ishine alǵan meteorologik oraylar kiredi.
3. Telebaylanis global sisteması. Bul sistema baqlaw hám qayta islengen
meteorologik magliwmatlar menen operativ almaslaw maqsetinde
dúzilgen.Baqlawlar global sistemasi4000 ge jaqın sinoptik hám aerologik stansiyalardı o 'z ishine aladı. Jerdegi stansiyaiar arasındaǵı aralıq 500 km den aspaydı. Okeanlıqta stansiyalaming bunday qısıqlıǵına erisiw múmkin emes. Okeanlıqtan meteorologik mag’liwmat atawlardan, kemelerden, stasionar hám júziwshi platformalardan keledi.
Aerologik mag’liwmatlarga bólek úlken itibar berilip atır.Pútkil dunya meteorologik shólkemi házir arnawlı ASAM programmasın ámelge asırıp atır (avtomatikalıq aerologik
baqlawlar sisteması ) Bul maqsette teńiz kemeleri avtomatikalıq aerologik zondlash stansiyaiar
menen úskenelenip atır JJJden olinayotgan meteorologik maǵlıwmat úlken áhmiyetke iye. Pútkil dunya meteorologik shólkeminiń jobaları boyınsha keminde 5 ta geliostasionar hám 2 ta polyar orbitalı joldaslar ushiriliwikerek. Bunnan tısqarı, „Tayros“ Jer jasalma joldasinen atmosferani operativ vertikal zondlash joybarlastırılǵan. Magliwmatlardi qayta islew global sisteması úsh qıylı meteo­rologik oraylardan ibarat : regional meteorologik oraylar (RMM) hám milliy meteorologik oraylar (M M M )
Pútkil dunya meteorologik shólkemi qasında úsh jáhán meteo­rologik orayları tashkil etilgen — Vashington, Moskva hám Melbumda. Jáhán meteorologik orayları pútkil Jer sharınan meteorologik maǵlıwmatlaming barlıq túrlerin qabıl etedi, sinoptik
analiz hám prognozlami tayarlab, telealoqa global sisteması arqalı basqa meteorologik oraylarǵa tarqatadı. Meteorologik maǵlıwmatlami basqarıw wazıypası da (standartlarǵa muwapıqlıǵın tekseriw,nokodlaw, saqlaw hám tiyisli mánzillerge tarqatıw ) JMM larga júkletilgen Regional meteorologik oraylarınıń wazıypaları JMMlaming wazıypaları menen bir qıylı.
Parq sonda, RMMlar tek óz aymaǵı boyınsha xızmet kórsetedi. Jáhán meteorologik oraylarına qarawlı 24 regional meteorologik oraylar tashkil etilgen, olardan 4 tewi G’MDA aymaǵında jaylasqan — Moskva, Tashkent, Novosibirsk
hám Xabarovsk. Mısal jol menende Tashkent regional meteorologik orayına qaraslı aymaqtı kórseteylik: 0 'rta Aziya, Kavkazorti, Arqa Kavkaz, G’MDA nıń
Evropadaǵı úlken bólegi, Sibiming bir bólegi, Turkiya, Jaqın Shıǵıs mámleketleri,
Pakistan, Awganistan, Indiyanıń bir bólegi. Milliy meteorologik oraylar milliy meteorologik programmalar menen belgilenetuǵın wazıypalardı atqaradı. Milliy meteorologik oraylar ózi bo'ysinuvchi regional meteorologik oray menen baylanisıp, ol menen meteorologik maǵlıwmatlar, analiz hám prognozlar
menen almasadı.
Telebaylanis global sisteması meteorologik baqlaw nátiyjelerin jıynaw hám tarqatıw, qayta islengen maǵlıwmatlar menen oraylararo almaslaw maqsetinde dúzilgen.
Telebaylanis global sisteması úsh teksheli tiykarda sholkemlestirilgen.
1. Bas magistral shınjır jáhán meteorologik orayların basqa
meteorologik oraylar menen baylanıstıradı.
2. Regional telealoqa tarmaqları.
3. Milliy telebaylanis tarmaqları.
Bas magistral shınjır oraylar ara meteorologik mag'liwmatlar menen tez hám isenimli
almasıwdı ta 'miynlep beredi. Barlıq meteorologik oraylar Bas magistral shınjır menen baylanısqan.regioftal telebaylanis tarmaǵı punktlarara baylanıstı ta 'miynlep beriw sisteması bolıp tabıladı. Bul tarmaq járdeminde aymaq ishinde meteorologik maǵlıwmatlami jıynaw hám tarqatılıwı, qayta islengen maǵlıwmatlar menen almasiwi ámelge asadı.
Milliy telealoqa tarmaǵın dúziw tiyisli mámleketlerdin moynına júkletilgen. Lekin, milliy telealoqa sisteması sonday sholkemlestiriliwi kerek, magistral hám regional telealoqa tarmaqları menen baylanısıw hesh qanday qıyınshılıqsız
atqarılıwı kerek.
0 'zbekiston Respublikasında hawa rayı hizmati boyınsha bas shólkem — bul 0 'zbekiston Respublikası Ministrler Mákemesi janındaǵı Gidrometeorologiya Xızmeti Orayı bolıp tabıladı ( 0 'zgidromet). 0 'zgidromet gidrometeorologiya hám átirap -ortalıqtıń pataslanıw dárejesin baqlaw salasında tarmaqlar ara basqariwdi ámelge asıradı.
0 'zgidrometning tiykarǵı wazıypalarına gidrometeorologik kuza­
tisler mámleket sistemasın rawajlandırıw hám takkomilashtirish, xalıq xo'jaliginin barlıq tarmaqların gidrometeorologik m a'lumotlar menen támiyinlew, hawa rayı hám de átirap – ortalıq jaǵdayın prognozlaw hám bir qatar basqa wazıypalar kiredi. 0'zgidromet gúzetiw tarmaǵına 400 ge jaqın túrli — meteoro­logik, aviameteorologik, agrometeorologik, aerologik, gidrologik,bálent meteorologik kompleks — gidrometeorologik stansiyaiar hám postlar kiredi.
0 'zgidrometga gidrometeorologiya boyınsha 13 wálayat basqarmasi, hawa rayı
prognozları menen xalıq xojalıǵı hám xalıqtı támiyinleytugin Gidrometeorologiya
Támiynatı Xızmeti (Gidrometeooray ), meteorologik maǵlıwmatlardı yig'adigan, qayta islew beretuǵın hám tarqatatuǵın shólkem — informasion-texnikalıq basqarma ,, Meteoinfosistem“, 0 'rta Aziyada birden-bir gidrometeorologik
ásbaplami islep shıǵaratuǵın kárxana —,, Gidrometasbob" lar kiredi.
0 'zgidromet qasında „Gidrometeorologiya ilimiy-izertlew institutı“ (GMITI) hám birden-bir orta arnawlı oqıw jurtı — Tashkent gidrometeorologiya kásip-óner kolledji bar. 1994-jıldan baslap gidrometeorologiya kolledji BJMT ga qarawlı regional meteorologik
o 'quv orayı retinde faoÁntek kórsetip atır.
Áyyemgi zamanlardan berli adamlar hawa rayına úlken áhmiyet beriwgen. Áyyemgi mámleketimda adamlardıń tiykarǵı islep shıǵarıw usılı awıl xojalıǵı bolıp, olar hár kúni kóp miynet etiwleri kerek edi. Bul waqıtta hawa rayı g'alla shıǵıwına tikkeley tásir kórsetdi. Kúshli jawın adamlardıń dánlerin joytıwına alıp keliwi múmkin, 39 dıń bir jıllıq miynetleri paydasız ketedi hám olar ash qaladılar. Sonday etip, Shanx úrim-putaǵı dáwiridayoq biziń mámleketimizde pal, pálek, jawın hám qorni boljaw arqalı jazıp qoyǵan suyek suyekleri bar edi. Biraq sol waqıtta ılım júdá kem rawajlanǵan edi hám hawa rayı boljawı boljawǵa tayanǵan. Tuwrısın aytqanda, bul bilimsiz edi. Anıqlıq dárejesi zerlerdi
taslaw arqalı noqatlardı shama qılıw anıqlıǵı menen birdey bolıwı múmkin. Keyinirek, birpara adamlar tájiriybe toplaw hám bilimlerdi úyreniw arqalı hawa rayı nızamların ózlestira basladılar. Bul erda eń ataqlı mısal - Chjuge Liang arqa samaldan Chibini qosıw ushın paydalanǵan. Chibi aymaǵı shıǵısqa esiwin anıqlaw ushın Bas ministr Zhuge óziniń
tájiriybesi hám biliminen paydalanǵan, keyininen Cao Junga hújim qılıw jobası dúzilgen.
Bul áyyemgi hawa rayı monıtoringi.
Zamanagóy dáwirde" qálem, qaǵaz úzindi hám telegraf apparatı. " Usı" eń áyyemgi úshew" meteorologik gúzetshilerdiń áwladları menen birge kelgenler, yadlarında eń tereń hám anıq kúndelik turmıstı sáwlelendiredi. Baqlaw maǵlıwmatların qolda alıw tekǵana qıyın, bálki nátiyjesiz ham bolıp tabıladı. Gúzetiw jumısları belgilengen waqıt hám
proceduralarǵa muwapıq atqarılıwı kerekligi sebepli, samal, jawın, joqarı temperatura hám qattı suwıq sıyaqlı hawa rayı qanshellilik salmaqli bolsa, gúzetshi sonsha ko'p" entigip",
keri jaǵdayda, birinshi qol maǵlıwmat waqıtında uzatılmaydı. Forecaster, boljaw ushın eń jaqsı waqtın ótkerip jiberiń.
Házirgi kúnde hawa rayına bolǵan talabımız barǵan sayın artıp barıp atır. Urıwlardı qashan egiw, qashan jıynaw hám taǵı basqalardı anıqlaw ushın fermerlerge jawın hám temperatura ózgeriwi tuwrısında anıqlaw maǵlıwmat kerek. Bizde hawa rayına kóbirek
talaplar ámeldegi bolsa da, hawa rayı stanciyaları ushın kóbirek joqarı texnologiyalıq úskeneler bar.
Meteorologia stanciyalar meniń mámleketimdegi meteorologik monıtoringida keń
qollanıladı hám olar túrli tarawlarda túrlishe klassifikaciyalarǵa iye. Hár qıylı sanaat klassifikaciyalarına muwapıq uyqas hawa rayı stanciyaların tańlaw júdá zárúr. Tómendegi hawa rayı stanciyalarınıń ápiwayı taypaları :
Jerdegi meteorologik gúzetiw stanciyaları úsh taypaǵa bólinedi: milliy hawa rayı
maǵlıwmatı stanciyaları, milliy tiykarǵı hawa rayı stanciyaları hám gúzetiw xızmetleriniń qásiyetleri hám funktsiyaları boyınsha milliy ulıwma hawa rayı stanciyaları. Bunnan tısqarı, ushqıshsız hawa rayı stanciyaları bar. Meteorologik nurlanıwdı baqlaw wazıypaların atqaratuǵın stanciyalar gúzetiw ob'ektleri sanına kóre birinshi dárejeli stanciyalarǵa, ekinshi dárejeli stanciyalarǵa hám úshinshi dárejeli stanciyalarǵa bólinedi.
1. 1-milliy maǵlıwmat -ıqlım stanciyası uyqas jazıwlar stanciyası dep ataladı. Bul ıqlımdı baqlaw stanciyası bolıp, milliy ıqlım rayonlastırıw hám ıqlımdı baqlaw sistemasınıń talaplarına muwapıq tolıq wákili uzaq múddetli hám úzliksiz ıqlım maǵlıwmatların alıw ushın islengen. Bul milliy ıqlım stanciyaları tarmaǵınıń tiykarı bolıp tabıladı. Eger kerek bolsa, ol gúzetiw jumısı testin tapsırıwı múmkin.
2. Milliy bazalıq hawa rayı stanciyası 1 tiykarǵı stanciya dep ataladı. Bul milliy ıqlım analizi hám hawa rayın prognoz qılıw mútajliklerine uyqas túrde islengen meteorologik gúzetiw stanciyası. Olardıń kópshiligi regionlıq yamasa milliy meteorologik maǵlıwmatlar almasinuvi ushın juwapker bolıp tabıladı. Olar milliy hawa rayı hám ıqlım stanciyaları
tarmaǵınıń tiykarǵı bólegi bolıp tabıladı.
3. Milliy ulıwma hawa rayı stanciyası qısqartirilgan ulıwma stanciya. Bul wálayat
(wálayat, qala ) basqarıw bólistiriwine qaray islengen jer ústi meteorologik gúzetiw
stanciyası. Alınǵan gúzetiw maǵlıwmatları tiykarınan wálayat (wálayat, qala ) hám
jergilikli meteorologik xızmetler ushın isletiledi, sonıń menen birge, bul milliy hawa rayı
hám ıqlım stanciyaları tarmaǵınıń gúzetiw maǵlıwmatlarına qosımsha esaplanadı.
4. Ushqıshsız hawa rayı stanciyası, ushqıshsız stanciya retinde qısqartirilgan. Bul jasalma gúzetiw stanciyasın shólkemlestiriw qolaysız bolǵan orında avtomatikalıq hawa rayı stanciyası tárepinen islengen ushqıshsız meteorologik gúzetiw stanciyası. Ol hawa rayı hám ıqlım stanciyaları tarmaǵın kosmik shifrlaw ushın isletiledi. Gúzetiw punktleri hám esabat beriw waqıtı mútajliklerge qaray belgileniwi múmkin. Bunnan tısqarı, meteorologik
operatsiyalar hám xızmetlerdiń waqtınshalıq mútajliklerine kóre zárúr bolǵan er astı hawa rayı gúzetiwlerin shólkemlestiriw ushın er ústi hawa rayın baqlaw stanciyaları jaylastırılıwı múmkin.
5. Birinshi dárejeli meteorologik nurlanıwdı baqlaw stanciyası. Ulıwma radiatsiya, tarqaq
nurlanıw, tuwrıdan-tuwrı quyash nurları, sáwlelendirilgen nurlanıw hám anıq jámi
radiatsiya gúzetisleri ushın radiatsiya observatoriyası.
6. Meteorologik nurlanıwdı baqlaw ushın ekinshi dárejeli stanciya. Ulıwma nurlanıw hám anıq jámi radiatsiya gúzetiwlerin ótkeretuǵın radiatsiya gúzetiw stanciyası.
7. Úsh dárejeli meteorologik nurlanıwdı baqlaw stanciyası. Tek ǵana ulıwma radiatsion gúzetiwlerdi júrgizetuǵın radiatsion observatoriya.
Meteorologik maǵlıwmatlardı kodlaw. KN-01 kodı Pútkil dunya Meteorologik Shólkemi (BJMT) dıń reglamentiga kóre Jer júzinde baqlawlar 8 múddette júrgizetuǵın meteorologik tarmaq, Jer júzinden 30 km hám odan joqarı
biyiklikkacha bolǵan qatlam daǵı atmosferanıń jaǵdayın biliw ushın hesh bolmaǵanda sutkasına 2 múddetli baqlawlar alıp barılatuǵın aerologik stansiyaiar tarmaǵı (temperatura, samaldı zondlash) bolıwı kerek. Házirgi waqıtta dúnyada hár 3 saatta Jer júzinde baqlaw alıp baratuǵın 10000 ge jaqın meteorologik stansiyaiar hám de 800 den kóbirek aerologik zondlash stansiyaları bar. Bunnan tısqarı, Jer júzinde 350 dane avtomatlastırılgan yamasa bólekan avtomatlastırılgan meteorologik stansiyalarda baqlawlar alıp barılmaqta, sonıń menen birge, Yeming meteorologik jasalma joldasları járdeminde hár kúni ortasha 8 ret úlken aymaq boyınsha bultlaming fotosuwreti, basqa
zárúrli maǵlıwmatlar alınıp atır. Hawa rayı haqqındaǵı maǵlıwmatlar radio hám telegraf arqalı sóz menen emes, bálki sanlı belgi — kod menen prognostik oraylarǵa uzatıladı. Meteorologik kodtı bilgen hár bir kisi telegrammanin qaysı mámleketten kelgenine qaramay, ol jaǵdayda neler jazılǵanlıǵın biliwi múmkin. Meteorologik stansiyalardan kod menen berilgen hawa rayı haqqındaǵı
hár bir informaciya besew sandan ibarat bolǵan,bir neshe sanlar toparı menen
ańlatpalanadı. Nátiyjede sóz menen jazılǵanda 20 satmi egalaydigan hawa rayı
maǵlıwmatı bir qatarǵa jaylasadı.
Dúnyanıń barlıq meteorologik stansiyalarında birdey programma tiykarında, bir waqıtta gúzetilgen hawa rayı maǵlıwmatları teleradioaloqa járdeminde pútkil Jer sharı boylap tarqatıladı. Bul maǵlıwmatlami JMM hám RMM (yamasa MMM) lari qabıl etip, ulami qayta isleydi.
Barlıq maǵlıwmatlami qabıllaw hám uzatıw ushın zamanagóy texnika úskenelerine iye bolǵan baylanıs hám maǵlıwmatlami qayta islew basqarmaları bar.
Tómende KN-01 kod sisteması jáne onıń xarakteristikası keltirilgen.
Esletpe.
1. Tagi sızılmaǵan gruppalar barlıq gúzetiw múddetleri ushın beriledi.
2. Tagi bir sızıq menen sızılǵan gumhlar qosımshada kórsetilgen gúzetiw múddetleri ushın beriledi.
3. Tagi eki sızıq menen sızılǵan gruppalar gúzetiw muddatlari ortasha grinvich waqıtı ( 0 'Gv) menen sәaat 00 hám 12 de, tek tiykarǵı tarmaqqa kimvchi stansiyaiar ushın beriledi (bálentligi 1000 m den joqarıda jaylasqan stansiyalardaǵı 3 PoPoPoPo gruppa maǵlıwmatları barlıq gúzetiw múddetleri ushın beriledi).,, Tiykarǵı“ tarmaq degende 0 'Gv menen saat 00 hám 12 de (basqa múddetler ushın da yamasa tek sol eki múddetler ushın )
jiberiliwi ushın tartılǵan stansiyaiar tushiniladi.
Meteorologik joldaslardıń ushıw orbitalari jer jasalma joldaslarınan meteorologik informaciyalami alıw deregi retinde paydalanıw ushın onıń háreketleniw nizamlıqlarini biliwdi talap etedi. Bul nizamlıqlardan, sonıń menen birge meteorologik o 'lchov spesifikasi (ayriqsha ózgesheligi) den kelip shıqqan halda tómendegiler talap etiledi:
• orbita parametrlerin tańlaw ;
• bir waqıtta isleytuǵın joldaslar muǵdarın o 'matish;
• hár bir yoMdoshning ámelde barlıq dawam etiw waqtinı esaplaw. Orbitaning parametrleri tiykarında joldastan Jerdiń obzor sheńberi hám jer sharınıń ol yamasa bul noqatı ústinen joldastıń ushıp o 'tish waqıtı anıqlanadı. Orbital maǵlıwmatlar o 'lchovlarni jaylarǵa geografiyalıq bólewdi ámelge asırıw ushın zárúr komponentlar esaplanadı. Usınıń sebepinen, joldaslardıń keńislikgi jaǵdayın xarakteristikalaytuǵın tiykarǵı parametrlerin qısqasha qaray shıǵamız.
Joldaslaming keńislikgi háreketin xarakteristikalaytuǵın yoel trayektoriya yamasa orbita dep ataladı. Joldastıń orbita boylap háreketi jer tartıw kúshi maydanı, basqa denelerdiń ozine tartıwı, atmosfera qarsılıgı, jaqtılıq basımı hám basqa kúshler tásiri astında júz beredi. Joldastıń sanap ótilgen kúshler tásiri astında orbita boylap háreketin ulıwma kóriniste tómendegi differensial teńleme arqalı ańlatıw múmkin:

bunda (M / ) r — Jer tartıw kuehi tásirindegi tiykarǵı tezleniw; — basqa kúshler tásirinde payda bolatuǵın qozǵalańlı tezlanish; r — Jer jasalma joldas

jaǵdayınıń vektorı ; r — Jer jasalma joldasi menen Jer arasındaǵı aralıq ; M — gravitatsion parametr.
Jer jasalma joldasiniń trayektoriyasini bul teńlemeni integrallap anıqlanadı. Lekin, joldas háreketi haqqındaǵı masalani bul teńleme járdeminde sheshiw o 'ta quramalı esaplanadı.
Birinshi jaqınlasiw retinde joldastin oraylıq kúsh maydanında qozǵalissız (toyilishsiz) háreketi sıyaqlı (kepler harakati) qaraw múmkin. Ol orbita tegisligi dep atalatuǵın
tegisliktejúz beredi. Trayektoriya forması orbita túrin anıqlaydı. Jer meteorologik jasalma joldasları ushın elliptik orbitalar xarakterli bolıp tabıladı (dóńgelek orbitani elliptik orbitasining jeke jaǵdayı retinde qaraw múmkin). Orbita tegisliginiń keńislikgi jaǵdayı, trayektoriyaning o 'lchami hám forması, joldastıń orbitadagi jaǵdayı sıyaqlı shamalaming orbita elementleri dep ataladı.
Jer jasalma joldasiniń kepler háreketin, orayı (O) Jer massasınıń orayına uyqas tushuvchi tuwrı múyeshli koordinatalar sisteması ushın kórip shıǵamız. Tuwrı múyeshli koordinatalar sistemasınıń OXY tegisligi ekvator tegisligi menen uyqas túsedi, X og’i báhárgi teń kúnlik noqatına jónelgen, Z o 'qi bolsa Arqa qutbga jónelgen boladı. orayǵa salıstırǵanda qálegen radiuslı sfera dúzemiz. Jer jasalma joldasiniń orbita tegisligi koordinata basınan o 'tadi hám ekvator tegisligin OQ buwınlı sızıq boylap kesiwedi.
Jer jasalma joldasi qubladan arqa tárepke háreketindeekvator tegisligin kesip o'tgan noqatın kóteriluvchi buwın dep ataladı. XOQ múyesh, kóteriluvchi buwın uzınlıǵı dep ataladı hám Q menen belgilenedi. Jer jasalma yo'Idoshi háreketi yo£nalishida orbitaning kóteriluvchi buwın daǵı urınbası menen ekvatordan O 'tgan urınbasınıń arasındaǵı múyesh orbitaning engayishi deyiladi hám i menen belgilenedi.Jer jasalma joldasi háreketi baǵdarınıń orbita boylap esaplanǵan QAz waqıt múyeshi perigey (ya) jaǵdayın anıqlaydı hám so(perigey — orbitaning Jer sırtına bawırlas noqatı ) menen belgilanadi. Orbitadagi perigeyga salıstırǵanda qálegen S noqattı anıqlovchi n OS múyesh haqıyqıy anomaliya dep ataladı
hám 0 menen belgilenadi. Úlken yarımo'q — a hám ekssentristet — e elementler
orbitaning forması hám ólshemin anıqlaydı. Waqıt — perigeydan ótiw momentinT ga kirgiziw menen belgilenedi.