Genetik jarayonlarning tizimli nazorati Reja

Genetik jarayonlarning tizimli nazorati
Reja:

1. 
   Gen injeneriyasi fanining maqsadi
   
2. 
   DNK molekulasini spetsifik tuzilishi
   

Sitologiya va genetika umumkasbiy fan hisoblanib, hamma tirik mavjudotlarning tuzilmaviy birligi bo’lgan hujayraning tuzilishini, irsiyat qonuniyatlarni o’rganmay turib, boshqa biologiya sohasidagi fanlarni egallab bo’lmaydi. Shu bois, bu fan o’quv rejasidagi matematik va tabiiy (oily matematika, informatika va axborot texnologiylari, biometriya,anorganik va organic kimyo, fizika), umumkasbiy (zoologiya, botanika, gistologiya, individual rivojlanish biologiyasi, biokimyo, mikrobiologiya, o’simliklar, odam va xayvonlar fiziologiyasi, biodizika, biotexnologiya, evolyutsion ta’limot) va oxtososlik fanlarini o’zlashtirishda etarli bilim va ko’nikmalarga ega bo’lishlik talab etiladi.

Fanning ilm-fan va ishlab chiqarishdagi o’rni
Sitologiya va genetika fanning yutuqlarini tibbiyot sohasida qo’llanishini ta’min etish, tahlil metodlarni tarraqiy ettirish va olinajak natijalar asosida yurak-qon tomir, virusologik, saraton, kabi kasalliklarni davolashni hal etishni tezlashtirish xozirgi zamon tibbyoti oldida turgan muhim rejalardan biri hisoblanadi. Shunindek, o’simliklarni yangi qimmatli navlarini, chorva, parrandachilikning va foydali mikroorganizmlarni ko’paytirish daslab fanning nazariy va amaliy usullariga tayangan holda amalga oshiriladi.
Genetik injeneriyaning tadqiqot obyektlari viruslar, bakteriyalar, zambumgMar, hayvon va o'sim liklarning hujayralaridir. Bu tirik mavjudodlarning DNK molekulasi hujayraning boshqa moddalaridan tozalab olinganidan keyin ular orasidagi moddiy farq yoʻqoladi. Har qanday m anbadan ajratihb, tozalangan DNK molekulasi enzimlar vositasida spetsifik boʻlaklarga parchalanishi va qaytadan bu boʻlaklar ulovchi enzim vositasida ehtiyojga mos ravishda ulanishi mumkin. Hozirgi zam on genetik injeneriyasi usullari vositasida probirkada har qanday DNK molekulasi boʻlagini aynan ko'paytirish yoki DNK zanjiridagi xohlagan nukleotidni boshqasi bilan almashtirish mumkin. Albatta bu qadar yuksak yutuqlarga irsiyat qonuniyatlarini izchillik bilan tadqiq etish natijasida erishildi.
Buyuk fransuz olimi Lui Paster bakteriyalarning xilma-xilligini, ularning irsiyati mavjudligini va xususiyatlarining irsiyatga toʻla bog'liqligini bakteriyalarni klonlash usuli bilan ilk bor ko'rsatib berdi.
Bakteriyalarning o`sishi va ko`payishi

1952-yil Joshua va Ester Lederberglar bakteriyalarda genlar mutatsiyasining o ʻz-o ʻzidan sodir boʻlishini bakteriya koloniyalaridan nusxa (replika) ko'chirish usulini qoʻllash vositasida isbot qilib berdi.

Bu olimlar mutant hujayralarni replika ko'chirish usuli bilan ajratib olishni ishlab chiqadilar. Bir turga mansub boʻlgan, lekin ayrim genlari bilan bir-biridan farqlanuvchi bakteriya hujayralari alohida shtamm deb ataladi. Genetik xususiyatlarini hisobga olib shtammlarga nom beriladi. Masalan, “ lac” (lak minus) shtammda laktozani parchalovchi genining faoliyati u mazkur fermentning noaktiv, ya’ni mutant formasini sintez qiladi. Har qanday shtammga oid mutatsiya oqibatida o'zgarib, bir dona bakteriya bo'linib ko'payishi natijasida hosil bo'lgan hujayralar to'plami mazkur shtammning kloni deb ataladi. Bir klon tarkibiga kiruvchi bakteriya hujayralaming irsiyati bir xildir.
Tashqi muhit ta ’sirida mutatsiyaning uchrash tezligi oshadi. Maxsus usullar vositasida mutatsiya natijasida hosil bo`lgan yangi shtammlarning klonlarini oddiy ko'z bilan ajratish mumkin. 1915- yilda Tuort va D ’Errel faglarning zararlangan bakteriyalar ichida o'z-o'zidan ko'payib, ularni o'ldirishi mumkinligini isbotladilar. Mikrobiologlar faglardan xavfli infeksion kasalhk qo'zg'atuvchi mikroblarga qarshi foydalanishni umid qilgan edilar. Lekin biz yuqorida ko'rganim izdek bakteriyalar o'z-o'zidan spontan ravishda hosil bo'ladigan mutatsiyalar tufayli faglarga chidamlilik xossasiga ega bo'ladilar. Bu mutatsiyaning naslga berilishi bakteriyani fag tom onidan batamom qirilib ketishidan saqlaydi.
Viruslar va faglar hujayra ichida ko'payib uni o'ldirishi yoki hujayra genomiga birikib, uning irsiyatini o'zgartirishi mumkin. Organizmning irsiyatini o'zgartirishda transformatsiya va transduksiya jarayonlaridan keng foydalaniladi.
Bakteriyalarni sun’iy ko'paytirish uchun maxsus oziq muhitlardan foydalaniladi. Oziq muhitlar tarkibida: 1) uglerod. azot, kislorod, vodorod manbayi; 2) anorganik birikmalar (tuz); 3) o'sish omillari bo'lishi shart. Mikroorganizmlarni o'sishi va rivojlanishiga oziq muhitning tarkibidan tashqari, uning fizik-kimyoviy holati (pH , osmotik xossalari, yopishqoqligi) ham katta ahamiyatga ega. Ko'paytirilayotgan bakteriyaning biologik xossasiga javob beradigan oziq muhit optimal deyiladi. O'stirilayotgan mikroorganizmlar xususiyatidan kelib chiqqan holatda xilma-xil oziq muhitlardan foydalaniladi. Optimal oziq muhitda azot manbayi sifatida mineral yoki organik birikmalardan yoki peptonlardan foydalaniladi (pepton — oqsillarni chala parchalanish natijasida hosil bo'lgan mahsulot). Peptonlar polipeptid, dipeptid va
aminokislotalar aralashmasidir. Uglerod manbayi — uglevodlar, spirt va organik kislotalardan foydalaniladi. Mineral birikmalari oziq muhitni osmotik xossasini belgilaydi va hujayrada o'tayotgan biokimyoviy reaksiyalarni katalizatori hisoblanadi.