Genetika genetika so'zi grekcha genetikos — tug'ilishga taalluqli, aloqador degan so'zdan olingan. Genetika barcha tirik organizmlarga xos bo'lgan xususiyat — irsiyat va o'zgaruvchanlik qonuniyatlarini o'rganuvchi fandir. Irsiyat

GAMETALAR SOFLIGI QONUNI VA UNING SITOLOGIK ASOSLARI.

Ajralish hodisasini tushuntirib berish uchun G.Mendel gametalar sofligi gipotezasini taklif etadi. Gipoteza keyinchalik sitologik tekshirishlarda to'la-to'kis tasdiqlandi. Jinsiy ko'payishda avlodlar o'rtasidagi bog'lanish jinsiy hujayralardagi genlar orqali amalga oshadi, u yoki bu belgining rivojlanish-rivojlanmasligini ana shu genlar belgilaydi. Dominant belgini belgilaydigan genni "A ", unga tegishli retsessiv genni esa "a" bilan ifodalaydi. A va a genlari bo'lgan gametalarning qo'shilishini ko'paytirish belgisi bilan ifodalasak, u holda A x a = Aa hosil bo'ladi. Gametalar sofligi gipotezasi duragay individlar (geterozigota)larning jinsiy hujayralari sof, ya'ni mazkur juftning bittadan geniga ega bo'ladi, deb ta'kidlaydi. Buning ma'nosi shuki, Aa genotipi duragayda "A" dominant genli gameta bilan "a" retsessiv genli gameta teng sonda paydo bo'lib boradi. Xo'sh, bular qay tariqa bir-biri bilan qo'shilishi mumkin? Bunda 4 xil kombinatsiya bo'lish ehtimoli bor. Buni quyidagi sxema bilan ifodalash mumkin

P Aa x Aa

Gameta A — A

a ----- a

Hosil bo'lgan gametalarni Pennet katakchalariga qo'yib kombinatsiyalarni yozib chiqsak, u holda bunday natijaga ega bo'linadi:

	A	a
A	AA	Aa
a	Aa	aa

Shu kombinatsiya natijasida (AA; 2Aa; aa) hosil bo'ladi. Agar dominantlik to'liq bo'lmasa, duragaylar oraliq xarakterga ega bo'lsa, Aa irsiy tarkibidagi individlar irsiy strukturasi bilangina emas, balki ko'zga ko'rinarli (fenotipik belgilari bilan ham) gomozigota formalardan farq qiladi. Gametalarning qo'shilishi tabiatan tasodifiy bo'lgani holda umumiy natijasi qonuniydir. Bu o'rinda bir xilda gametalar uchrashuvi ehtimolining katta soni bilan ifodalanadigan statistik qonuniyat ko'zga tashlanadi. Turli gametalar uchrashuvining bir xildagi ehtimoli bilan belgilanadigan statistik qonunlari jumlasiga yuqorida keltirilgan ajralish qonuni kiradi.

Monoduragay chatishtirishda 3 : 1 nisbati (dominantlik to'la bo'lgan holda) yoki 1:2:1 nisbatni (dominantlik chala bo'lgani holda) statistik hodisalarga asoslangan qonuniyat deb qarash kerak.

Mendel gametalar sofligi nazariyasini ta'riflab bergan vaqtlarda mitoz haqida gametalarning rivojlanishi va meyoz to'g'risida hali hech narsa ma’lum emas edi. Hozirgi vaqtda esa gametalarni hosil bo'lishini sitologik jihatdan asoslash mumkin bo'lib qoldi. Somatik hujayralardagi xromosomalarning hammasi juftdir. Oson bo'lishi uchun faraz qilaylik, o'rganilayotgan organizmda faqat bir juft xromosoma bor, genlar esa shu xromosomalarda joylashgan.

Juft genlar gomologik xromosomalarda joylashgan, meyozda esa gomologik xromosomalarning har bir jufti gametalarda bittadan qolishini tushunish oson. Modomiki, shunday ekan gametalarga har bir juftdan bittadan gen o'ta oladi. Diploid xromosomalar to'plami hosil bo'lganida zigotada xromosomalar va ularda joylashgan genlar yana juft bo'lib qoladi. Geterozigotalarda jinsiy hujayralar yetilib kelayotganda meyoz jarayonida gomologik xromosomalar har xil tipdagi gametalarga ajraladi. Demak, gametalarda har bir juftda bittadan gen bo'ladi

.