Genjemuratov dilshad

Kurs jumısı wazıypaları

• 
  Ózbekistanda menshiklik sistemasıniń rawajlanıwı tiykarların úyreniw
  
• 
  Ózbekistanda menshik qatnasıqlarinıń iskerligin belgilewshi huquqiy-normativ nizamlar hám menshiklestiriw processin úyreniw
  

1. Menshik qatnasıqlarınıń mánisi hám túrleri.
Sistemalardi bahalawda social-ekonomikaliq qatnasiqlardiń mazmuni da áhimiyetli ólshem rolin oynaydi. Buni eń daslep menshik qatnasiqlari belgilep beredi.Sonday eken menshik qatnasiqlari bul múlkke iyelik etiw , paydalaniw, ózlestiriw processinde júzege keletuǵin yaki jámiyettegi bayliqlardi ózlestiriw boyinsha júzege keletuǵın ekonomikalıq qatnasiqlar.
Múlkke iyelik etiw – bul menshiklik huquqınıń menshik iyesiniń qolinda saqlanıp turiwi hám jaratılǵan materialliq bayliqlardi ózlestiriwdiń ekonomikaliq formasi.Iyelik etiw sharayatinda múlk esaplanǵan bayliq bir tarepleme ózlestiriledi. Múlkke iyelik etiw saqlanǵan halda onı ámelde isletiw ózgeniń qolinda boladı.
Múlkten paydalanıw – múlk esaplanǵan bayliqtı ekonomikaliq xizmette qollanıp onı xojaliq processine túsirip, onnan natiyje alıwdı ańlatadı. Paydalanıw júz bergende baylıq dáramat tabıw yamasa jeke mútajlikti qanaatlandıriw ushın isletiledi.
Múlkke biylik etiw yamasa onı basqariw – múlk esaplanǵan baylıq taǵdirin óz betinshe ǵarezsiz sheshiw .Ol múlkti satip jiberiw, ijaraǵa beriw, miyras etip qaldiriw sıyaqlı jaǵdaylardı erkin tańlaw imkaniyati arqalı júzege keledi.
Menshikliktiń eki tarepi bar: 1) menshik obekti yaǵniy neniń menshik esaplaniwi 2) menshik subekti kimlerdiń menshik iyeleri boliwi.
Ekonomikaliq sistema bahalanǵanda múlk kimge tiyisli bolıwınıń ózi jeterli emes, bunıń ushın menshiktiń qanday usılda ekonomikaliq jaqtan ámelge asiriliwi yaǵnıy múlkten qanday jollar menen daramat tabılıwin da esapqa alıw zárúr.Gáp sonnan ibarat, menshik mápti, máp bolsa menshik iyesiniń maqasetin payda etedi, buǵan túrli qurallar menen erisiledi.Túrli sistemalar olarda qaysı menshik formasınıń ústinligi menen de ajiralip turadı. Tariyxiy jaqtan jamáátlik menshik, jeke menshik hám mámleketlik menshik háreket etken, biraq bul menshiklerdiń ishki dúzilisi bir-birinen parqlanǵan, olar túrli usılda ekonomikaliq jaqtan ámelge asirilǵan.Mısalı jer jeke menshik bolsa, onıń iyesiniń bunnan alatuǵın darmatı onı ijaraǵa beriwden, satiwdan yamasa ózi isletiwden keledi.Jerdi isletiw óz miyneti esabinan, erkin jallanǵan ózgeniń miyneti esabınan yamasa majbúrlep isletilgen adamlardiń miyneti esabinan boladı.Túrli sistemalarda tómendegi menshik formalari hareket etedi:
1.Jeke menshik – bul ayrim adamlarǵa tiyisli tiyisli menshik bolip onıń eki kórinisi bar. Birinshisi individual, ekinshisi korparativ jeke menshik.Individual menshik- bul ayrim individke tiyisli, tek onıń ózine dáramat keltiriwshi múlk.Korparativ jeke menshik- bul korporaciya sheńberinde hareket etiwshi múlk.Buni individual tárizde isletip bolmaydi, sebebi ol biriktirilgen menshiktiń bir bólegi.Bul múlk iyesi múlkten kelgen dáramattı uliwma dáramattıń bir úlesi sıpatinda aladı
2.Jámáátlik menshik.Bul jámáátke birlesken adamlardıń ulıwmalıq menshigi.Bul aǵayin-tuwisqanlar, bir jerde jasawshi adamlar hám málim maqset jolinda óza qalewi menen birlesken adamlardiń menshigi.Bul múlkten dáramat tabıwdıń tiykarǵı shárti jámáát xizmetinde qatnasiw esaplanadı.
3.Mámleketlik menshik –mámleketke tiyisli resurslar hám dóretilgen ónimlerdiń, ulıwma baylıqtıń mámleket tarepinen ózlestiriliwin bildiredi.Menshiktiń bul forması mámlekettiń payda bolıwi menen júzege keledi, biraq onıń maqseti hám dárejesi ózgerip turadı.Ol jeke hám jámáátlik menshikten ósip shıǵadı, yaǵnıy olarǵa tiyisli materialliq hám madeniy ónimler mámleket biyligine ótedi.
Keltirilgen menshik formaları barlıq sistemalarǵa tán boladı biraq olar túrli kórinislerde boladı.Bul jerde menshik formalarınıń salıstırması olardan qaysi biriniń ústinligi menen xarakterlenedi.
2. Ózbekistanda múlkti mámleket iyeliginen shıǵarıw hám menshiklestiriw basqıshları
Bazar qatnasıqlarina ótiwdiń tiykarǵi shárti kóp ukladlı ekonomikanı hám báseki ortalıǵın qáliplestiriw ushin zárúr shárayatlardı júzege keltiriwden ibarat.Bunda tiykarǵısı menshik máselesin sheshiwden ibarat.Sonıń ushinda birinshi prezidentimiz I.A.Karimov menshik máselesin sheshiwde «bozorni vujudga keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizimning tamal toshi bo’lib xizmat qiladi»² dep ayrıqsha aytıp ótken edi.
Bazar ekonomikasin júzege keltiriw ótiw dáwirinde ekonomikada mámleket sektorınıń úlesi bir qansha joqarı bolǵan mámleketlerde bul menshiktiń málim bir bólegin mámleket iyeliginen shıǵarıw hám menshiklestiriwdi talap etti.Usiǵan muwapıq, Ózbekistanda da múlkti mámleket iyeliginen shiǵariw hám menshiklestiriwge ayriqsha áhmiyetke iye process sipatinda qaralip, oǵan “Múlkti mámleket iyeliginen shiǵariw hám menshiklestiriw haqqinda”ǵi Nizaminda (1991-jil 19-noyabr) tómendegishe tariyp beriledi:
Múlkti mámleket biyliginen shıǵarıw – mámleketlik kárxanalar hám shólkemlerdi, jámáátlik, ijara kárxanalarına, akcionerlik jámiyetlerge, juwapkershiligi sheklengen jámiyetlerge, mámeketke qaraslı múlk bolmaytuǵın basqa kárxanalar hám shólkemlerge aylandiriw processi.
Menshiklestiriw- puqaralardıń hám mámleketke tiyisli bolmaǵan yuridikaliq tareplerdiń mámleketlik menshik obektlerin yamasa mámleketlik akcionerlik jamiyetlerdiń akciyalarin mámleketten satip aliwi
Bunnan kórinip turǵanday, múlkti mámleket iyeliginen shiǵariw menshiklestiriwge qaraǵanda bir qansha keń túsinik.Menshiklestiriw- mámleket múlkine iyelik etiw huquqınıń mámleketten jeke shaxsqa ótiwi.Múlkti mámleket iyeliginen shiǵarıw menshiklestiriwden tisqari, bul múlk esabınan basqa mámleketlik emes menshik formaların júzege keltiriwdi de názerde tutadı.
Menshiklestiriwdiń usılları da túrlishe bolıp, olardı 3 toparǵa ajratıw múmkin:

1. 
   mámleket múlkin biypul bólip beriw arqalı menshiklestiriw
   
2. 
   mámleket múlkin satıw arqalı menshiklestiriw
   
3. 
   mámleket múlkin biypul bólip beriw hámde satıwdı birlestiriw arqalı menshiklestiriw.
   

Ózbekistanda múlkti mámleket iyeliginen shıǵariw hám menshiklestiriwge qatnas jasawdıń áhmiyetli ózgesheligi –onı baǵdarlamalar tiykarinda basqishpa-basqish ámelge asırıwdan ibarat. 1992-1993-jıllar menshiklestiriwdiń birinshi basqishin óz ishine alip, bul basqishta menshiklestiriw processi uliwma turaq jay fondin, sawda, jergilikli sanaat, xizmet kórsetiw kárxanalarin hámde awıl xojalıq ónimlerin qayta islew sistemasin qamtip aldi.Jeńil hám jergililki sanaatqa,transport hám qurılısqa, basqa tarawlarǵa tiyisli ayrim orta hám iri kárxanalar keyin ala satıp aliw huquqı menen kóbirek ijara kárxanalarına, jámáátlik kárxanalarǵa, jabıq túrdegi akcionerlik jámiyetlerge aylandırıldı. Akciyalardıń qadaǵalaw paketi mámleket ıqtiyarında saqlap qalindi
Mámleketlik baǵdarlamada belgilep berilgen menshiklestiriw hám múlkti mámleket iyeliginen shıǵarıwdıń ekinshi basqishi 1994-1995-jıllarǵa tuwrı keledi.Bul basqishta kóplegen orta hám iri kárxanalar akcionerlik jámiyetlerge aylandırıldı hámde olardıń akciyalar respublikanıń qimbat bahali qaǵazlar bazarinıń tiykarin qaliplestirdi.
Respublika ekonomikasi 1996-jıldan baslap múlkti mámleket iyeliginen shıǵarıw hám menshiklestiriwdiń úshinshi basqishina ótti. Bul basqıshta (1996-1998-jıllar) menshiklestirilmeytuǵın obektler dizimine kirmegen barlıq obekt hám kárxanalar mámleket iyeliǵinen shıǵarıldı.
Múlkti mámleket iyeliginen shıǵarıw menshiklestiriwdiń tórtinshi basqıshı (1998-2002-jillar) nıń tiykarǵi waziypaları sipatinda mámleketlik byudjetke menshiklestiriwden túsken qarjılardı baǵdarlaw, menshiklestirilgen kárxanalarǵa sırt el invecticiyaların tartiw, basqarıwdıń nátiyjeliligin arttırıw hám menshikliktiń jańa qatnasıqlarınıń tolıq háreket etiwi ushın sharayatlar jaratıw ilajların ámelge asırıw belgilendi.
Ózbekistanda múlkti mámleket iyeliginen shıǵarıw hám menshiklestiriw processleriniń házirgi –besinshi basqıshi Ózbekistan Respublikası Prezidentiniń 2003-jıl 24-yanvardaǵı “Ózbekistan ekonomikasinda jeke sektordıń úlesin hám áhmiyetin túpten arttırıw ilajları haqqında” ǵı Parmanı menen baylanıslı. Usi parman jaqın keleshekke baǵdarlanǵan. Ekonomikaliq jaqtan hálsiz mámleketlik kárxanalardı mámleket iyeliginen shıǵarıw hám menshiklestiriw processin jedellestiriw, sonday-aq, usı kárxanalardı modernizaciyalaw hám turaqli rawajlandırıw ushın tuwridan-tuwri investiciyalardı tartiw maqsetinde menshiklestirilgen obektlerge baha belgilewdiń nátiyjeli mexanizmi engizildi.Atap atyqanda, menshiklestirilgen kárxanalar mámleketlik aktivlerdiń baslanǵısh bahaların áste aqırin tómenletip barıwı hámde mámleketlik ekonomikalıq hálsiz kárxanalardı tómen likvidli obektlerdı nol dárejedigi satip aliw qunı boyınsha tańlaw tiykarında investiciya minnetlemelerin qabıl etiw shárti menen investorlarǵa satiw tártibi tastıyqlandı.