Geo graf iya

Q e d u rtm _ u z
IV BOB. YERNING QATTIQ QOBIG‘I — LITOSFERA
13
- §. 
Y E R N IN G IC H K I T U Z IL IS H I
Y e r Quyosh sistem asidagi boshqa sayyoralarga o ‘xshab qobiqli 
tuzilgan. Yerni koinotdan kuzatgan fazogir nim alarni k o ‘radi? Yerni 
hamm a tomonidan havo bilan o ‘ralganligini va havo qobig‘ida bulutlar 
suzib yurganini k o ‘radi. Bu Yerning havo qobig‘i - atm osfera. Yana 
Yer qutblari atrofini ju d a katta oq dog‘lar - muz va qorlar qoplab yot- 
ganini, ju d a keng m aydonni suv - okean va dengizlar egallaganini 
k o ‘radi. Quruqlikda ham behisob k o ‘llar, daryolar k o ‘zga tashlanadi. 
Bular Yerning suv qobig‘i - gidrosferadir.
Q uruqlikda o ‘rmonlar, ch o ‘llar, ekin dalalari, b o g ‘lar, shahar va 
qishloqlar joylashgan. O ‘rmonlar, ekinzorlar, shahar-qishloqlar, cho‘l-u 
dashtlar ham da okeanlar ostida qattiq to g ‘ jin slari m avjud. Bu to g ‘ 
jinslari Y e r p o ‘stin i hosil qiladi. Yer p o ‘sti eng qattiq qobiqdir. Hamma 
jonzotlar, o ‘simliklar, ular yashaydigan m uhit esa birgalikda biosfera, 
y a ’ni hayot q o b ig ‘i deb ataladi.
Yerning tashqi qobiqlari ancha yaxshi o ‘rganilgan. Lekin uning 
chuqur, ichki qismi haqidagi bilim larim iz ju d a kam. Yerning ichki qis­
mini bevosita k o ‘rib, y a ’ni uning ichiga kirib o ‘rganib b o ‘lmaydi. Yer 
ichki qismi vulqonlar otilganda chiqqan m oddalarni o ‘rganish orqali, 
yer qim irlash to ‘lqinlarining tarqalish xususiyatlariga qarab taxm iniy 
o ‘rganiladi. O lim larning m a ’lu m o tlarig a k o ‘ra, Y erning m arkaziy 
qism ida ya d ro  (Yer m ag ‘zi) bor. U ning diam etri 6940 km ga yaqin 
(29-rasm). Yadroni m antiya deb ataladigan qobiq o ‘rab turadi. Uning 
qalinligi 2860 km ga teng. M antiyani esa Yer p o ‘sti qoplagan. U Yer 
qobiqlaridan eng q a ttig ‘i b o ‘lib, o ‘rtacha qalinligi 35-40 km, okeanlar 
tagida 5 km dan, baland to g ‘larda 80 km gacha yetadi.
O lim la rn in g tax m in q ilish la ric h a , m an tiy a m agniy, te m ir va 
q o ‘r g ‘oshindan iborat. U ndagi harorat esa 2000 °C va undan ham
yuqori. Olimlar Yer ichiga chuqur tushgan sari harorat har 1000 m da 
33 °C k o ‘tarilishini aniqlashgan. Demak, 50 km chuqurlikda harorat 
1650 °C ga yetadi. M antiyaning quyi qismlari va yadroda harorat yana
43
Y
E
R
N
IN
G
Q
A
T
T
IQ
Q
O
B
IG
T
— 
L
IT
OSF
ERA

---

Y
E
R
N
IN
G
Q
A
T
T
IQ
Q
O
B
IG
T
— 
LI
TOS
FER
A