Geo graf iya

Q e d u rtm _u z
3 1 -rasm . Sayyoram iz- 
da qadim da ya sh a g a n  
jonivor va o ‘simliklarn- 
ing q o ld ig ‘i saqlangan 
cho ‘kindi tog ‘ jinslari.
Litosfera plitalari bir-biridan ajralayotgan yoki to ‘qnashayotgan 
jo y la rd a ular ju d a harakatchan b o ‘ladi, tez-tez y er qim irlab turadi. 
K o ‘pchilik harakatdagi vulqonlar shu yerlarda joylashgan. Bunday 
jo y lar m inglab kilom etrga cho‘zilgan seysm ik m intaqalar (yunoncha 
«seismos» - yer qim irlash)ni hosil qiladi (33-rasm). Endi «Litosfera 
plitalari harakati», «Sayyoram izdagi yirik seysmik m intaqalar» xari- 
talarini qiyoslab k o ‘raylik (32, 33-rasmlar). Shunda eng k o ‘p vulqonlar 
va yer qim irlaydigan m intaqalar litosfera plitalari tutashgan joylarga 
to ‘g ‘ri kelishini bilib olasiz. Bulardan eng yiriklari: Tinch okean «olov» 
halqasi, Alp - H im olay seysmik mintaqasi.
Litosfera plitalarining ajralish chegarasi 
Я 
t Litosfera plitalarining harakat yo‘nalishi va tezligi, cm/yil
Litosfera plitalarining 
to‘qnashish chegaralari
47
32-rasm. Litosfera plitalari harakati.
Y
E
R
N
IN
G
Q
A
T
T
IQ
Q
O
B
IG
T
— 
LITOSFE
RA

---

Q e d u rtm _ u z
a
^ 
Har yili Yer ostidan yuz m illionlab tonna neft, gaz, k o ‘mir, to rf
a
ham da temir, mis, alum iniy va boshqa m etall rudalari, tuzlar qazib 
§ 
o lin ad i. U la rd a n tu rli m ash in alar, sam o ly o tlar, kem alar, k o sm ik
§ 
apparatlar yasaladi va harakatga keltiriladi. Deyarli barcha to g ‘ jinslari 
[3 
m ineral boylik hisoblanadi. M ineral boyliklar uch guruhga ajratiladi: 
y o q ilg ‘i, rudali, noruda.
Yoqilg‘i boyliklari, asosan, torf, k o ‘mir, neft va gazdan iborat. Torf 
botqoqliklarda o ‘sim lik qoldiqlaridan hosil b o ‘ladi. H ozirgi vaqtda 
to rf kam ishlatiladi. U ning o ‘rniga k o ‘mir, neft, gaz tobora k o ‘proq 
yoqilmoqda.
K o ‘m ir to sh k o ‘m ir va q o ‘n g ‘ir k o ‘m ir deb ataluvchi ikki turga 
b o ‘linadi. Toshko‘m ir qattiq va yaltiroq b o ‘lib, yonganda ju d a k o ‘p 
48 
issiqlik beradi. Q o ‘n g ‘ir k o ‘m ir nisbatan kam roq issiqlik tarqatadi. 
O ‘zbekistondagi Ohangaron koni k o ‘miri q o ‘n g ‘ir k o ‘m ir hisoblanadi. 
N eft va gaz konlari ham cho‘kindi jinslar orasida b o ‘ladi. U lar k o ‘- 
p incha birga uchraydi. N eft va gaz A ntarktidadan boshqa ham m a 
m ateriklardan qazib chiqariladi. N eft va gaz dengiz sayozligida k o ‘p 
b o ‘ladi.
R u d a li m in e ra l b o y lik larg a tem ir rudalari va rangli metall rudalari 
kiradi. Qayta ishlangan rudalardan temir, mis, aluminiy, q o ‘rg ‘oshin,

---

rux ajratib olinadi. Qimmatbaho hisoblangan - oltin va kum ush rangli 
m etallar guruhiga kiradi. Deyarli barcha rudalar Yerning qizib yotgan 
chuqur qism ida hosil b o ‘ladi. N o ru d a foydali qazilm alar ham Yer 
b a g ‘rida k o ‘plab uchraydi. U lar qatlam -qatlam b o ‘lib yotadi. B a’zan 
bunday qatlamlarning qalinligi bir necha o ‘nlab m etrga yetadi. Bunday 
fo y d ali q azilm ala r o rasid a eng m uhim i osh tuzidir. U to zalan ib , 
m aydalanib ovqatga va har xil tuzlam alarga ishlatiladi. K o ‘p to g ‘ 
jinslaridan qurilish materiallari sifatida foydalaniladi. Mineral boyliklar 
xaritalarda har xil belgilar bilan k o ‘rsatiladi (5-sinf o ‘quv atlasidagi 
« O ‘zbekistonning tabiiy xaritasi»dan foydali qazilm alarning shartli 
belgilarini k o ‘rib chiqing). R espublikam izda yangi neft, gaz va oltin 
konlarining to p ilg an lig i va qazib olinayotgani yurtim iz ravnaqiga 
xizm at qilmoqda.
edurtm_uz
Tayanch so‘z va tu sh u n ch alar
L itosfera
B azalt
Seysmik m in taq alar 
Yoqilg‘i boyliklari 
M agm atik tog‘ jin slari
Yer po ‘sti 
G ran it
Tog‘ jin slari 
L itosfera plitalari 
R udali va n o ru d a boyliklar 
C ho‘kindi jin sla r
1. Litosfera nima va u qanday qatlamlardan iborat?
2. Yerning o ‘tgan zamonlardagi tabiati qanday bo ‘lganini 
olimlar nimalardan bilishadi?
3. «M ineral boyliklarning turlari» jadvalini to ‘ldirishni 
davom ettiring.
Mineral boyliklarning turlari
Yoqilg‘i
Rudali
Noruda
Ko‘mir
?
?
?
Mis
?
Torf
?
Kaliy tuzi
?
?
?
4. Darslik va o ‘quv atlasidagi xaritalardan foydalangan 
holda quyidagilarni bajaring:
a) yozuvsiz xaritada harflar bilan belgilangan hududlardan
49
4-«Geografiya», 5-sinf.
Y
E
R
N
IN
G
Q
A
T
T
IQ
Q
O
B
IG
T
— 
L
IT
OSF
ERA

---

Y
E
R
N
IN
G
Q
A
T
T
IQ
Q
O
B
IG
T
— 
LI
TOS
FER
A