Geo graf iya

Q e d u rtm _ u z
0 ‘zbekistonning ham kattagina qismi, ayniqsa, sharqiy, janubiy to g ‘li, 
to g ‘ oldi qism lari yer qim irlaydigan m intaqaga kiradi.
Yer qimirlash (zilzila) Yer p o ‘stining chuqur qism ida - to g ‘ jinslari 
qatlam larida to ‘satdan r o ‘y beradigan sinish, siljish, uzilish va vulqon 
otishi natijasida sodir b o ‘ladi. Yer qim irlash boshlanadigan bu jo y
y e r qim irlash o ‘c h o g ‘i - gipotsentr deyiladi. Yer qimirlash o ‘chog‘i 
ustidagi jo y y e r qim irlash m a rka zi - ep itsen tr deb yuritiladi. Yer 
qimirlash m arkazida eng k o ‘p vayronagarchilik b o ‘ladi (37-rasm).
Yer qim irlash (zilzila) harakatlari ju d a sezuvchan asbob - seys- 
mograflarda avtomat ravishda yozib olinadi («seismos» - yer qimirlash, 
«grafo» - yozam an). Seysm ogram m a (yer qim irlash yozib olingan 
q o g ‘oz)larni tah lil qiluvchi olim lar yer qachon qim irlaganini, yer 
qim irlash o ‘chog‘i qancha chuqurda ekanini, yer qim irlash m arkazida 
qanday kuch bilan qim irlaganini aniqlashadi.
O lim lar yer qim irlash (zilzila) kuchini uning binolar va relyefga 
ta ’siriga qarab 12 ballda aniqlashadi. M asalan, 1 va 2 balli zilzilani 
odam lar sezmaydi. 3, 4 va 5 balli kuchda b o ‘lganda ancha sezilarli 
b o ‘lsa ham im o ratlarg a zarar yetm aydi. 6 v a 7 b alli z ilzila sodir 
b o ‘lganda uy devorlarida yoriqlar paydo b o ‘ladi. 8 ballda devorlar 
yorilib, b a ’zi uylar buzilishi mumkin. 9 ball b o ‘lganda esa devorlar 
qulaydi, tom lar bosib qoladi. 10 balli zilzila sodir b o ‘lsa, im oratlar
37-rasm. Yer qimirlash
o ‘chog ‘i va markazi.
- B ir in c h i s e y sm o g ra fn i 
xitoylik munajjim Chjan X en 
ix tir o q ilg a n . H o z ir g i z a - 
mon seysm ografini rus olimi 
B. B. G olitsin ixtiro qilgan. 
Ko ‘p mam lakatlarda shu sey- 
m ografdan foydalaniladi.
53
Y
E
R
N
IN
G
Q
A
T
T
IQ
Q
O
B
IG
T
— 
L
IT
OSF
ERA

---

Y
E
R
N
IN
G
Q
A
T
T
IQ
Q
O
B
IG
T
— 
LI
TOS
FER
A
buzilib ketadi, yerda kengligi 1 m gacha yoriqlar paydo b o ‘ladi. 11 va
12 ball b o ‘lganda yer yuzasi relyefi o ‘zgaradi. Yerda tik turgan narsa 
qolmaydi. Shuning uchun 11-12 ballni o ‘ta halokatli zilzila deyiladi.
Keyingi vaqtlarda yer qim irlash kuchi unga sarf b o ‘lgan energiya, 
y a ’ni m a g n itu d a birligida ham aniqlanm oqda. H ozirda olim lar yer 
qim irlashini oldindan aytish u stid a tinim siz ilm iy izlan ish lar olib 
bormoqdalar.
edurtm_uz
Tayanch so‘z va tu sh u n ch alar
Tektonik h a ra k a tla r 
Relyef 
M agm a
L ava 
vulqon 
K ra te r
Geyzer 
E p itsen tr 
G ipotsentr
Seysm ograf 
m ag n itu d a 
zilzila
54
1. Tektonik harakatlar deb qanday harakatlarga aytiladi?
2. 1966-yil 26-aprelda Toshkentda qattiq yer qimirlagan, 
uylarning devorlari yorilib ketgan, ayrim binolar qula- 
gan. Sizningcha, bu yer qim irlash kuchi necha ball 
bo‘lgan?
3. Yarimsharlar tabiiy xaritasidan 40° shimoliy kenglik va 
15° sharqiy uzunlikda joylashgan vulqonni toping va 
nomini ayting.
4. Yulqon kesmasi (modeli)da 2, 3, 4 
va 6 raqamlari bilan nimalar ko‘rsa- 
tilgan?
5. Quyida berilgan rasmdagi a) va b) 
holatlarlarni yaxshilab kuzating.
Zilzila paytida Aziza qaysi holatda 
joylashsa, xavfsizroq deb o‘ylaysiz?
Nima uchun?
a)

---