Geo graf iya

vodiysining ko ‘ndalang kesimi.
63
Y
E
R
N
IN
G
SU
V
Q
O
B
IG
T
— 
GIDR
OS
FER
A

---

Y
E
R
N
IN
G
SU
V
Q
O
B
IG
‘I 
— 
GIDRO
SFE
RA
kelib quyiladi. D aryoning okean, dengiz, k o ‘l yoki boshqa daryo- 
ga q u y ilad ig an jo y i d a ryo n in g m a n sa b i d ey ilad i (atlasd ag i O ‘z- 
bekistonning tabiiy x aritasid an Sirdaryo, A m udaryo va Z arafshon 
daryolarining m anbayi va m ansabini toping).
D a ry o h a v za si v a s u v a y irg ‘ich. Yerga shim ilishga ulgurm agan 
va b u g ‘lanib ketm agan ham m a suv daryolarga oqib tushadi. Barcha 
suvi bir daryoga oqib tushadigan quruqlik m aydoni daryo havzasi deb 
ataladi (44-rasm).
H am m a dary o larn in g , hatto eng k ich ik d ary o larn in g ham o ‘z 
havzasi b o ‘ladi. A m azonka havzasi eng katta daryo b o ‘lib, maydoni 
7 m ln km 2 dan iborat. Q o‘shni daryolar havzalarini bir-biridan ajratib 
turadigan chegara su va yirg ‘ich deyiladi. Suvayirg‘ichlar to g ‘larning 
cho‘qqilariga, tekisliklarda esa balandroq joylarga to ‘g ‘ri keladi.
Tog‘ v a tekislik d ary o lari. Tog‘ daryolari tekislik daryolariga qara- 
ganda ju d a tez oqadi, vodiylari tor va chuqur b o ‘ladi. K o ‘p daryolar 
to g ‘lardan boshlanib, tekislikka oqib chiqadi va tekislik daryosiga 
ay lan ad i. B u n d ay d a ry o la rg a S ird ary o , A m u d ary o v a Z ara fsh o n
daryolarini misol qilib k o ‘rsatish mumkin. Sirdaryo Tyanshan tog‘larida 
5000 m ga yaqin balandlikdan Norin nom i bilan boshlanadi. Tog‘lar
edurtm_uz
64
44-rasm. Daryo havzasi va uning tarkibiy qismlari.

---

45-rasm. Sharshara hosil bo ‘lishi. 
46-rasm. Niagara sharsharasi.
orasidagi chuqur daralarda hayqirib oqadi. Tekislikka chiqqanidan keyin 
keng o ‘zanda yoyilib, sekin oqadi. Daryolar to g ‘lardan yemirib, oqizib 
kelgan to g ‘ jin slari — katta toshlar o ‘zanida cho‘kib qoladi. Daryo 
tekislikka chiqqanda esa suvdan qum va loyqa cho‘kib qoladi. Daryolar 
suvidan cho‘kindi jinslarning saralanib cho‘kishi qonuniyatini birinchi 
b o ‘lib Abu Rayhon Beruniy aniqlagan.
D aryolar suvi baland joylardan otilib tushib, sharsharalarni h o ­
sil qiladi (45-rasm). D unyodagi eng baland sharshara Janubiy Ame- 
rik ad a, C hurun d a ry o sid ag i A nxel sh arsh arasi. U ning b ala n d lig i 
1054 m. Lekin suvi k o ‘p emas. Eng sersuv sharsharalardan biri -
Shim oliy A m erikadagi N iagara sharsharasidir. Bu sharsharada suv 
48 m balandlikdan otilib tushadi (46-rasm). Yana bir katta sharshara 
A frikadagi V iktoriya sharsharasi. U nda suv 120 m balanddan otilib 
tushadi (bu sharsharalarni yarim sharlar tabiiy xaritasidan toping).
D a ry o la rg a suv q a y e rd a n k elad i? D aryolar y o m g ir, qor, muz 
suvlari, buloqlar suvlaridan to ‘yinadi. Baland to g ‘lardan boshlanadigan 
daryolar to g ‘lardagi muzliklar va qor suvlari bilan to ‘yinadi. Ular yozda 
sersuv b o ‘ladi. Amudaryo bilan Zarafshon daryosi ana shunday daryolar 
hisoblanadi. B a’zi daryolarga yom g‘ir suvi ham, qor suvi ham, yer osti 
suvlari ham tushadi. Bunday daryolarni aralash t o ‘yin u vch i daryolar 
deyiladi. M asalan, Sirdaryo shunday daryolar sirasiga kiradi. 
65
D aryolar qadim zam onlardan kishilarni chuchuk suv bilan ta ’min- 
laydigan asosiy m anba b o ‘lib kelgan. M am lakatim izda suvdan yaxshi- 
roq foydalanish uchun daryolarga suv om borlari qurilgan, kanal va 
ariqlar qazilgan, q u rg ‘oqchil y erlarga suv chiqarilgan. D aryolarga 
to ‘g ‘onlar, elektr stansiyalar qurilib, energiyasidan ham foydalaniladi.
5-«Geografiya», 5-sinf.
Y
E
R
N
IN
G
SU
V
Q
O
B
IG
T
— 
GIDR
OS
FER
A

---

Y
E
R
N
IN
G
SU
V
Q
O
B
IG
‘I 
— 
GIDRO
SFE
RA
66
Q edurtm _uz
Suvni iflos qilm asdan, tejab-tergab foydalanish har birim izning 
m uqaddas burchim iz hisoblanadi. Buni aslo unutmaylik!
Tayanch so‘z va tu sh u n ch alar
Daryo 
O ‘zan
Suvayirg‘ich 
M anba
D aryo havzasi 
D aryoning to ‘yinishi
Irm oq
S h arsh ara
1. Daryo nima? Daryo havzasi-chi?
2. Daryo havzasining qanday tarkibiy qismlarini bilasiz?
3. O‘zbekistondagi qaysi daryolarni bilasiz?
4. Darslik va o‘quv atlasidagi ma’lumotlardan foydalangan 
holda quyidagi rasmda A, B, C, D, E, F harflar bilan dar­
yo havzasining qaysi tarkibiy qismlari ko‘rsatilganligini 
aniqlang.