Geo graf iya

1
 -§ . 
K IR IS H . G E O G R A F IY A N IM A N I
►
O ‘R G A N A D I?
G e o g ra fiy a v a u n in g ta rm o q la ri h a q id a tu sh u n c h a . G e o g ra ­
fiy a ju d a qadimgi fan. Qadimgi yunon olimi Eratosfen kitob yozib, uni 
« G e o g ra fik a » deb atagan. Yunoncha «ge» - Yer, «grafo» - yozam an 
degan m a ’noni bildiradi. Binobarin, «G eografiya» so‘zi «Yerni tasvir- 
lab yozaman», «Yerning tasviri» degan m a’nolarni anglatadi. G eo g ra ­
fiya Yer yuzining tabiati, aholisi, uning x o ‘jaligini, insonning tabiatdan 
foydalanish va uni m uhofaza qilish m asalalarini o ‘rganadigan fandir. 
G eografiya bilan shug‘ullanadigan kishilarni g e o g ra f la r deb ataymiz.
U zoq vaqtgacha g e o g raflar Yer yuzi tabiatini, aholisi va mamla- 
katlarning x o ‘ja lig in i tasv irlab y ozish bilan sh u g ‘ullanib kelishdi. 
G eograf-sayyohlar yangi yerlarni, dengiz va okeanlarni k ash f qilishdi. 
B iroq Yer y u z in i tasv irlash , sayyoram izning k a tta lig in i aniqlash, 
xaritasini tuzish uchun bir necha m ing yillar kerak b o ‘ldi.
G eografiya fani rivojlanib borgan sari unda ikkita asosiy y o ‘nalish: 
tab iiy g e o g ra fiy a va ijtim o iy -iq tiso d iy g e o g ra fiy a vujudga keldi. 
Siz, 5-sinfda tabiiy g eo g rafiy an in g ju d a m uhim b o ‘lim i — «Tabiiy 
geografiya boshlang‘ich kursi»ni o ‘rganasiz.
T abiiy g e o g ra fiy a n i o ‘rg a n is h n in g a h a m iy a ti. Tabiiy g e o g ra ­
fiy a Yer yuzi tabiatining holati, uning o ‘zgarishi, ro ‘y beradigan tabiiy 
hodisalarni, tabiatdan foydalanganda nim alarga e ’tibor berish zarur- 
ligini o ‘rganadi. Shuning uchun Siz, aziz o ‘quvchilar, tabiiy geogra- 
f iyani boshdanoq puxta o ‘rganishga harakat qiling.
Inson yashashi uchun zarur b o ‘lgan ham m a narsani - havo va 
suvni, oziq-ovqat va foydali qazilm alarni tabiatdan oladi. U uy-joylar, 
zavodlar, shaharlar quradi, konlarni ochadi, g ‘alla, paxta va boshqa 
ekinlar ekadi, b o g ‘lar barpo qiladi, chorva m ollarini boqadi. Tabiat 
boyliklaridan unumli foydalanish, uni avaylab asrash uchun esa, albatta, 
geografiya fanini ju d a yaxshi bilish zarur.
Tabiiy g e o g ra fiy a Yer yuzi yoki uning biror jo y i tabiatiga t a ’- 
r i f b e rish b ila n ch eg aralan m ay d i. T abiiy g e o g ra fiy a say y o ram iz

---

tabiatining nim a uchun xilm a-xil ekanligi sabablarini tushuntiradi. 
M asalan, ch o ‘l zonalarida y o g ‘ingarchilikning kam, to g ‘li hududlarda 
esa aksincha, k o ‘p b o ‘lishini; to g ‘lar ustida jaziram a yozda ham qor 
erimasligini; ayrim joylarda yil b o ‘yi ob-havo bir xil - issiq b o ‘lishini; 
boshqa hududlarda esa to ‘rtta fasl aniq almashinib turishini tushuntirib 
beradi.
Shuningdek, tabiat «kam bag‘allashib» ketm asligi, ifloslanmasligi, 
yerlarni sho‘r bosib, tuproq unum dorligi pasaym asligi, daryolar qurib 
qolm asligi uchun tabiatdan, uning boyliklaridan qanday foydalanish 
kerak, qanday ishlarni am alga oshirish zarur, degan savollarga ham
javob beradi.
«Tabiiy g e o g ra fiy a b o sh lan g ‘ich k u rsi» d a n im a la r o ‘rg an ilad i?
Siz, Yer yuzi tabiatining asosiy um um iy qonuniyatlarini bilib olasiz, 
tabiatni, unda ro ‘y beruvchi hodisalarni eng oddiy kuzatish usullarini 
o ‘rganasiz.
«Tabiiy g e o g ra fiy a b o shlang‘ich kursi» Sizni 
6
-sinfda o ‘rgani- 
ladigan m ateriklar va okeanlar tabiiy g e o g ra fiy a sin i oson o ‘zlash- 
tirishga tayyorlab boradi.
Q o ‘lingizdagi ushbu darslik yettita bobdan iborat. Har bir bobdan 
muayyan bilimlarni egallaysiz. G eografik xaritalar bobini o ‘qib, globus 
va xaritada Yer yuzasining katta qism lari qanday qilib tasvirlanishini 
bilib olasiz va ulardan qanday foydalanish m um kin, degan savolga 
javob beradigan b o ‘lasiz.
edurtm_uz
Tayanch so‘z va tu shunchalar
G e o g ra fiy a
G eograf
Tabiiy g eo g rafiy a
Ijtim oiy-iqtisodiy g eo g rafiy a 
T abiatni m uhofaza qilish 
Yer
1. «Geografiya» so‘zining ma’nosini ayting.
2. G eografiya nimani o‘rganadi?
3. G eografiya qanday yo‘nalishlarga bo‘linadi?
4. Tabiiy geografiya nimani o‘rganadi?
5. G eografik bilimlarni o‘rganish inson uchun nimaga 
kerak?
5
G
E
O
G
R
A
F
IY
A
F
A
N
I 
VA
U
N
IN
G
RI
V
OJ
L
AN
IS
H
I

---

G
E
O
G
R
A
F
IY
A
FA
N
I 
VA
U
N
IN
G
RI
V
O
JL
A
N
IS
H
I