Geo graf iya

Q e d u rtm _ u z
21-rasm. Tepalik (a) va botiq (b) ning xaritalarda gorizontallar bilan
tasvirlanishi.
b o ‘lsa, u lar b a lan d lig i raq am i o ld ig a m an fiy ( - ) b elg i q o ‘yiladi. 
M asalan, Qizilqum cho‘lidagi M ingbuloq b o tig ‘ining dengiz sathidan 
balandligi -1 2 m.
Joy p lan larid a tab iatd ag i m ah alliy p red m etlard an tash q ari Yer 
yuzasining notekisliklari (relyef) ham tasvirlanadi. R ely ef jo y plan­
larida va xaritalarda gorizontallar bilan tasvirlanadi. G orizontallar 
deb quruqlik yuzasidagi m utlaq balandligi bir xil b o ‘lgan nuqtalarni 
xaritalarda tutashtiruvchi chiziqlarga aytiladi.
X aritalard a, ayniqsa, jo y p lan id a tep a la r ham , ch u q u rlar ham
gorizontallar bilan tasvirlanadi (21-rasm). Yer yuzasi qaysi tom onga 
qiya b o ‘lsa, g o rizo n tallarg a qiya tom onni k o ‘rsatu v ch i chiziqcha 
q o ‘yiladi. Bu chiziqcha b erg sh trix deb ataladi. B ergshtrixga qarab 
chuqur va tepalar, qiyaliklar ajratib olinadi.
Y onbag‘irlar ju d a tik b o ‘lsa, planda m ayda tishlarga o ‘xshagan 
c h iz iq la r b ila n k o ‘rsa tila d i. Ja rla r ham sh u n d ay c h iz iq la r b ila n
tasvirlanadi.
29
Tayanch so‘z va tu sh u n ch alar
Shovun 
Nisbiy balandlik
Nivelir 
M utlaq balandlik
Botiq 
Tepalik
G
E
O
G
R
A
F
IK
XARITALAR

---

G
E
O
G
R
A
F
IK
XA
RITALA
R
Q e d u rtm _ u z
1. Joyning nisbiy va mutlaq balandligi nima?
2. Q o‘lbola nivelir yordamida tepalik balandligi qanday 
aniqlanadi?
3. Quyidagi topshiriqlarni rasmdan 
foydalanib bajaring:
a) rasm da tepalik tasvirlanganm i 
yoki botiq? Javobingizni asoslang.
b) «?» belgisi o ‘rniga qaysi sonlarni 
qo‘ysak to ‘g‘ri bo‘ladi?
4. Quyidagi «geografik diktant»da tushirib qoldirilgan 
so‘zlarning o ‘rnini to ‘ldiring va matnni o ‘qing:
«Yer yuzasining relyefi ... . Shuning uchun ham baland- 
liklarni ikkiga - ... va ... balandliklarga bo‘lib o‘rganamiz. 
... deb Yer yuzidagi biror bir nuqtaning boshqa bir nuq- 
tadan tik balandligiga aytiladi. Yer yuzidagi biror nuq­
taning dengiz sathidan balandligi esa ... deb ataladi. 
Mamlakatimizdagi hamma joyning mutlaq balandligi ... 
dengizidagi orolda joylashgan ... shahrida o ‘rnatilgan 
belgidan hisoblanadi. Yer yuzasidagi balandliklar ... as- 
bobi yordamida o ‘lchanadi».
5. O ‘quv atlasidagi «O ‘zbekistonning tabiiy xaritasi» dan 
Hazrati Sulton cho‘qqisi va Mingbuloq botig‘ini toping. 
Ular qaysi viloyatlarda ekanligini aniqlang.
8 - §. 
m a s s h t a b
30
Siz o ‘rtog‘ingizga avtobus bekatidan uyingizgacha b o ‘lgan y o ‘lni 
qog‘ozga chizib k o ‘rsatmoqchisiz. Albatta, bu y o ‘l uncha uzoq b o ‘l- 
m asa ham qog‘ozga sig‘maydi. Demak, y o ‘lni kichraytirib chizishga 
to ‘g ‘ri keladi. Bunda Sizga m asshtab yordam beradi. M asshtab joy- 
dagi m asofaning chizm ada va x aritad a tasv irlag an d a necha m arta 
kichraytirilganligini k o ‘rsatuvchi kasr sondir. Avtobus bekatidan Siz- 
ning uyingizgacha b o ‘lgan m asofa 600 m. Uni qisqartirib chizmada 
6 cm qilib chizdingiz. Siz m asofani 10000 m arta qisqartirdingiz.

---