Geo graf iya
Download 147.82 Kb. Pdf ko'rish
|
Geografiya 5-sinf
|
Q e d u rtm _ u z
Yer y u zasi kam dan kam jo y d a tep -tek is b o ‘ladi. T ekisliklarda ham u n ch a k a tta b o ‘lm agan b a la n d -p a stlik la r uch rab turadi. Yer yuzida baland to g ‘lar, baland-past qirlar, keng tekisliklar mavjud. Yer yuzidagi m ana shunday notekisliklar re lye f deb ataladi. Yana shuni ham bilishim iz kerakki, dengiz va okeanlar tagi notekis - u yerlarda chuqur botiqlar, keng tekisliklar, hatto to g ‘lar bor. Yer y u zasid ag i n o tek islik lar(rely ef)n i q o g ‘ozda, y a ’ni plan va xaritalarda tasvirlash uchun, avvalo, har bir joyning m utlaq va nisbiy balandligini o ‘lchash zarur b o ‘ladi. Suv yuzasi to ‘lqin b o ‘lm agan vaqtda tekis turadi. Shuning uchun Yer yuzasidagi m utlaq balandliklar dengiz yuzasidagi suv (sathi)dan hisoblanadi. O datda dengiz sathi balandligi 0 deb belgilanadi. Ma- salan, O ‘zbekiston poytaxti - Toshkent shahrining dengiz sathidan o ‘rtacha balandligi 400 m. O ‘zbekistondagi eng baland to g ‘ - Hazrati Sulton to g ‘ining balandligi 4643 m. Lekin har bir joyning bir-biridan balandligi turlicha. Shuning uchun balandliklarni m u tla q va n isbiy b a la n d lik la r deb, ikki xil balandliklarga ajratiladi. N isbiy b a la n d lik . Quruqlikdagi joylarning bir-biriga nisbatan tik balandligi nisbiy balandlik deb ataladi (18-rasm). №veUr. Yer yuzasidagi balandliklar nivelir asbobi bilan o ‘lchanadi 27 18-rasm. Tepalikning nisbiy (qora chiziq) va mutlaq balandligi (oq chiziq). G E O G R A F IK XARITALAR G E O G R A F IK XA RITALAR 28 Q edurtm _uz (19-rasm). Lekin hozirgi vaqtda Yerning sun’iy y o ‘ldoshlari yordam ida Yer yuzasidagi har bir joyning aniq balandligini o ‘lchash mumkin. Har bir joydagi uncha baland b o ‘lm agan tepalik balandligini (q o ‘lbola) nivelir bilan o ‘lchash mumkin. Buning uchun uzunligi 1 m etr b o ‘lgan to ‘g ‘ri tayoq olinadi. Uning uchiga uzunligi 20 cm b o ‘lgan taxtacha qoqiladi (20-rasm). N ivelirning tik turganini bilish uchun unga shovun osib q o ‘yiladi. Buning uchun taxtachaning o ‘rtasiga kichik m ix qoqib, shovun ipi unga b o g ‘lanadi. Tepalikning balandligini aniqlash uchun tepalik etagiga nivelirni shovun yordam ida tik qilib o ‘rnatiladi. N ivelir qilayotgan o ‘quvchi n iv elir taxtachasi b o ‘y l a b tepalikka qaraydi. N ivelir taxtachasi tepalikning qayeriga to ‘g ‘ri k e lsa, ik k in c h i o ‘q u v ch i te p a lik n in g o ‘sha nuqtasiga qoziq qoqadi. Shundan keyin nivelir q o ziq y o n ig a k o ‘ch irilad i va k ey in g i qoziq q o q ila d ig an n u q ta an iq lan ad i. Shu ta rtib d a tepalikning eng baland nuqtasigacha o ‘lchab ch iq ilad i. N iv elir n ech a m arta k o ‘c h irilg an b o ‘lsa, shu a so sid a te p a lik n in g b a la n d lig i aniqlanadi. M u tla q b a la n d lik . Yer yu zid ag i har bir jo y n in g dengiz sath id an b a la n d lig i m u tla q balandlik deyiladi (18-rasm ga qarang). Lekin dengiz v a o k ean lard ag i suv y u z asin in g Yer m ark azig a n isb atan b alan d lig i b ir xil em as. Shuning uchun biror dengiz yoki okean suvi y u z a si aso s q ilib o lin a d i. B izn in g m am la- katim izda Boltiq dengizidagi orolda joylashgan K r o n s h ta d t s h a h r i d a o ‘r n a t i l g a n b e lg i («futshtok») «0» balandlik deb qabul qilingan. M a m la k a tim iz d a g i h am m a jo y n in g m u tla q b a la n d lig i shu b e lg id a n h iso b la n a d i. A g ar 20-rasm. Q o‘lbola q u ru q lik d a dengiz sathidan ham p a st jo y la r nivelir. 19-rasm. Zamonaviy elektron nivelir. |
