Geo graf iya

Q e d u rtm _ u z
5
-§. 
y e r n i n g
o ‘z o ‘Q I 
v a
q u y o s h
A T R O F ID A A Y L A N ISH I
Y erning o ‘z o ‘qi a tro fid a aylanishi. Odamlar ju d a qadim zamon- 
lardanoq Quyosh har kuni sharqdan chiqib, g ‘arb tom onga botishini 
b ilib olganlar. Q uyosh chiqib, botgunga qadar o ‘tgan y o ru g ‘ vaqt 
k u n d u zi va botgandan chiqqunicha o ‘tgan qorong‘i vaqt kech a si deb 
ataladi. B ir kecha bilan bir kunduz su tk a  deb ataladi. B ir sutka 24 
soatga teng. Binobarin, Yer o ‘z o ‘qi atrofida 24 soatda g ‘arbdan sharqqa 
tomon bir m arotaba aylanib chiqadi.
Kecha bilan kunduzning alm ashinib turishini o ‘zingiz tajriba qilib 
k o ‘rishingiz m um kin. B uning uchun kechqurun qoro n g ‘ida koptok 
yoki sharni olasiz. Ularni chiroq yonida tutib tursangiz, yarm iga nur 
tushib yo ru g ‘ k o ‘rinadi, yarm i esa qorong‘u b o ‘ladi. Agar sharni sekin 
aylantirsangiz yorug‘ va qorong‘u tom onlari almashinadi. Yerda kecha 
bilan kunduz ham xuddi shunday alm ashinadi. Chunki Quyosh nuri 
bir vaqtning o ‘zida Yerning ham m a tom onini yorita olm aydi, faqat 
Quyoshga qaragan qismini yoritadi.
Y erning Q uyosh atro fid a aylanishi. Yer Quyosh atrofini 365 kun 
(sutka) va 
6
soatda bir m arta to ‘liq aylanib chiqadi. H isobga to ‘g ‘ri 
b o ‘lishi uchun bir yil 365 kun deb qabul qilingan. Shunda har yili 
6 
soatdan y ig ‘ilib, 4 yilda 24 soat, y a ’ni bir sutka b o ‘ladi. Shuning uchun 
har uch yildan keyin to ‘rtinchi yil 366 kun b o ‘ladi. Bu yil kabisa y ili 
deyiladi. Shu yili fevral oyi 28 kun emas, 29 kun hisoblanadi.
Nega yil fasllari almashinib turadi? Buni tushunish uchun 13-rasmni 
tahlil qilamiz. Rasmda Yerning Quyosh atrofida aylanayotgan oylardagi 
holati tasvirlangan. Iyun oyida Yerning Shim oliy yarim shar qism i 
Q uyoshga k o ‘proq qarab turadi. 22-iyun Q u yo sh n in g y o zg i turish 
k u n i deyiladi. Bu kuni Quyosh Shimoliy yarim sharda ufq ustida eng 
19 
baland k o ‘tariladi, kunduz uzun, tun esa qisqa b o ‘ladi. Shimoliy qutb 
atrofidagi yerlarda Quyosh butunlay botmaydi. Shimoliy yarim sharda 
yoz, Janubiy yarim sharda esa qish b o ‘ladi.
22-dekabr kuni Quyosh Janubiy yarim sharda ufqdan eng baland 
k o ‘tariladi. Janubiy yarim sharni eng k o ‘p, Shimoliy yarim sharni esa,
Y
ER
— 
Q
U
Y
O
S
H
S
IS
T
E
M
A
S
ID
A
G
I 
S
A
Y
YO
R
A

---

Y
ER
— 
Q
U
Y
O
S
H
S
IS
T
E
M
A
S
ID
A
G
I 
S
A
Y
YO
R
A
aksincha, eng kam yoritadi va isitadi. Shimoliy yarim sharda kunduz 
eng qisqa, tun esa eng uzun b o ‘ladi. Shuning uchun bu kunni Shimoliy 
yarim sharda Q uyoshning q ish ki turish k u n i deyiladi.
21-m art va 23-sentabr kunlari esa Quyosh ikkala yarim sharni bir 
xilda yoritadi. Bu kunlarni bahorgi va k u zg i te n g k u n lik  deyiladi.
Yer yuzida turli fasllarda Quyoshning turlicha baland k o ‘tarilishi 
oqibatida fasllarning almashinishi kishilar hayotiga, o ‘simliklarga, hay- 
vonlar hayotiga katta ta ’sir k o ‘rsatadi (bolalar, siz yashaydigan joyda 
turli fasllarda ob-havo qanday b o ‘lishini eslang).
Shim oliy v a J a n u b iy tro p ik la r, q u tb iy d o iralar. Bahorgi va kuzgi 
tengkunliklar vaqtida (21-mart va 23-sentabr kunlari) Quyosh Shimoliy 
va Janubiy yarim sharni bir xilda yoritadi va isitadi. 22-martdan boshlab 
Quyosh Yerning Shimoliy yarim shar qism ida asta-sekin yuqoriga k o ‘- 
tarila boshlaydi. 22-iyunda Quyosh Shimoliy yarim sharda eng baland 
k o ‘tariladi. Bu vaqtda Quyosh 23,5° shim oliy kenglikda tik tepaga 
keladi. Bu kenglikdan o ‘tgan parallel chizig‘i shim oliy tropik deyiladi. 
Janubiy yarim shardagi 23,5° dan o ‘tgan parallel chizig‘i ja n u b iy tropik 
deyiladi. Chunki Q uyosh 22-dekabr kuni Janubiy yarim sharda shu 
kenglikda tik tepadan o ‘tadi. 22-iyun kuni 66,5° shimoliy kenglikda, 
22-dekabr kuni 66,5° janubiy kenglikda bir sutka - 24 soat davomida 
Q u y o sh b o tm ay d i. Q ish fa s lid a esa Q u y o sh chiqm ay, b ir su tk a
edurtm_uz
13-rasm. Yerning 
Quyosh atrofida 
yillik aylanishi.

---