Geo graf iya

Q e d u rtm _ u z
7-rasm. Quyosh sistemasi (Quyosh va uning atrofidagi sayyoralar).
K o ‘rinib turadigan ancha y o ru g ‘ yulduzlardan biri O ltin Q oziq 
(Qutb) yulduzidir. Bu yulduz ham m a vaqt ham osm onda bir joyda —
Shim oliy qutb ustida turadi. Oltin Qoziq (Qutb) yulduzini osongina 
topsa b o ‘ladi. Buning uchun K atta Ayiq yulduzlar turkum i — cho‘- 
m ichning chekkasidagi ikkita yulduz oralig‘idagi m asofani besh m arta 
qo ‘yib chiqilsa, Oltin Qoziq yulduziga boradi (11-bet 6-rasm).
Q u y o sh - Y erga eng y aq in b o ‘lgan y u ld u z - olov shardir. U 
Q uyosh sistem a sin in g o ‘rta s id a jo y la sh g a n . Q uyosh k a tta lig i va 
haroratiga k o ‘ra o ‘rtacha yulduzlarga teng. Uning m assasi (og‘irligi) 
Yer og‘irligidan salkam 332 ming m arta katta, diametri Yer diametridan 
109 m arta uzun. Yuzasidagi harorat salkam +6000 °C. O ‘z o ‘qi atrofida 
27 Yer su tk asid an sal k o ‘p ro q v aq td a b ir m arta aylanib chiqadi. 
Quyosh - Yerdagi y o ru g ‘lik va issiqlik manbayi. Yerdagi o ‘simlik va 
hayvonlarning m avjudligi, tabiatdagi aylanm a harakat Q uyoshning 
issiqligi va yo ru g ‘ligi tufaylidir. U ning atrofida 8 ta sayyora aylanib 
turadi. Bular: M erkuriy, Venera, Yer, M ars, Yupiter, Saturn, Uran, 
N eptun sayyoralaridir (7-rasm ). Sayyoralarning yulduzlardan farqi 
shuki, ular nur sochmaydi, Q uyoshdan tushgan nurni qaytaradi, xolos. 
Olimlar m urakkab asboblar, har xil teleskoplar yordam ida sayyoralar

---

8-rasm. Oyning har xil k o ‘rinishi: 1 — Oy ko ‘rinmaydi; 2 — Yangi oy; 
3 — Oyning birinchi choragi; 4 — Chorak kam to ‘lin oy;5 — To ‘lin oy; 
6 — Qisqarayotgan oy; 7 — Oxirgi chorak; 8 — Tugayotgan oy.
va u la rn in g y o ‘ld o sh lari aso san b ir x il m o d d alard an tu z ilg a n in i 
an iq lash g an . U lar ham , asosan, Y erda u c h ra y d ig an m o d d alard an
tuzilgan ekan. Sayyoralarning yulduzlardan yana bir farqi shuki, ular 
osmondagi o ‘z o ‘rinlarini ancha o ‘zgartirib turadi.
O y — Y ern in g ta b iiy y o ‘ld o sh i. Oy o ‘z id a n n u r so ch m ay d i, 
Q uyoshdan tushgan nurni qaytaradi. Oy Yer atrofini deyarli bir oyda 
bir m arta aylanib chiqadi. Yer, Quyosh va Oyning osm onda bir-biriga 
nisbatan jo y lash g an o ‘rniga qarab u bizga har xil k o ‘rinadi. B izga 
Oyning Quyosh nuri bilan yoritilgan qism igina k o ‘rinadi. Agar diqqat 
bilan qarasangiz, yangi oy o ‘roq shaklida b o ‘ladi. Endi eslab qoling: 
yangi oy kechqurun Quyosh botganda g ‘arb tom onda k o ‘rinadi, eski, 
13 
tugayotgan oy esa erta tongda, Q uyosh chiqm asdan sharq tom onda 
k o ‘zga tashlanadi (
8
-rasm). Agar Oy doira shaklida k o ‘rinsa, to ‘lin oy 
deyiladi. Oyning 14—15-kunlari to ‘lin oy b o ‘ladi. Oy tutilishi to ‘lin oy 
kuniga to ‘g ‘ri keladi. Oy, Yer, Quyosh osm onda bir chiziqqa to ‘g ‘ri 
kelib qolganda Oy tutiladi. Quyosh, Oy va Yer osm onda bir chiziqda
Y
ER
— 
Q
U
Y
O
S
H
S
IS
T
E
M
A
S
ID
A
G
I 
S
A
Y
YO
R
A

---

Y
ER
— 
Q
U
Y
O
S
H
S
IS
T
E
M
A
S
ID
A
G
I 
S
A
Y
YO
R
A