Geoekologik vaziyat va uning sistemali tahlili. R e j a

4.O`zbekistonda hozirgi ekologik vaziyat va aholi salomatligi.
Uchinchi ming yillikning boshlanishi muhim ikki tamoyil bilan xarakterlanadi. Birinchidan, hozirgi sivilizatsiya global ekologik muammolar (iqlim o‘zgarishi, ozon qatlami yemirilishi, ichimlik suvi ifloslanishi va yetishmasligi, o‘rmon va tuproq inqirozi, bioxilma-xillik qisqarishi, ortiqcha hajmdagi chiqindilar hosil bo‘lishi hamda ularni zararsizlantirish muammolari va boshqalar) bilan to‘qnash keldi.
Ikkinchidan, dunyo jadal sur'atlarda o‘zgarib bormoqda. Shuning uchun kechagi mezonlar bilan ertangi istiqbolni belgilash u yoqda tursin, hatto bugungi hodisalarni ham baholab bo‘lmaydi. Bu kabi muammolar O‘zbekiston uchun ham xosdir.
An'anaga ko‘ra, bugungi kunda o‘tkazilayotgan 8-chi xalqaro ishtirok bilan o‘tkazilayotgan respublika ilmiy-amaliy anjumani profilaktik tibbiyotning dolzarb muammolariga bag‘ishlangan dunyo miqyosida va respublikamizda ekologiyaga bog‘liq muammolarni hal etishda muhim rol o‘ynaydi.
Ekologik salomatlik masalasi milliylikdan xalqaro miqyosda rivojlanib, Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan doimiy e'tibor predmetiga aylandi. JSST ma'lumotlariga ko‘ra, aholining salomatlik holati ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasiga 50-60 foizga, ekologik muammolarni hal etishga 20-30 foizga va faqat sog‘liqni saqlash tizimining rivojlanishiga 15-20 foizga bog‘liq. Aholi salomatligi va jamiyat farovonligiga xavf solayotgan atmosfera havosi ifloslanishiga qarshi kurash atrof-muhitni muhofaza qilishda alohida o‘rin tutadi.
O‘zbekiston Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasining ma'lumotlariga ko‘ra, ishlab chiqarish korxonalari tomonidan tabiiy resurslar ifloslanmoqda. Jumladan, «Navoiyazot» AJ tomonidan Zarafshon daryosiga hayot uchun xavfli bo‘lgan moddalar oqizilgan, oqibatda daryo suvi zaharlanib, ko‘plab baliqlar nobud bo‘lgan. Ma'lumotlarga ko‘ra, Zarafshon daryosi suvida azot ammoniy belgilangan me'yorlardan 21 marta, azot nitrat 2,6 marta, azot nitrit 60 marta, xloridlar 1,3 marta, mis ionlari 2,1 marta yuqori ekani va bu daryoda yoppasiga zaharlanish yuzaga kelishiga sabab bo‘lganini ko‘rsatgan.
O‘zbekiston avvalgi tuzumdan Orol dengizining qurib borishi bilan bog‘liq ekologik inqirozni, aholi salomatligi va atrof-muhit holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan, suv va yer resurslarini yo‘qotgan yerlarni meros qilib oldi.
1980 yillar oxirida O‘zbekistondagi ekologik muammolar shunchalik kuchayganki, Respublika hukumatining 1988 yil aprel oyida qabul qilgan qarorida davlatning atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha davlat organi – O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi Qo‘mitaning hududiy bo‘linmalari viloyatlar (tumanlar), shuningdek Toshkent shahri tashkil qilingan davlat organlari maxsus yechim bo‘lgan.
Yaqin yigirma yil ichida O`zbekistonda turli ekologik muammolar avj olishi bashorat qilinmoqda.
Mintaqadagi eng katta halokatlardan biri - Orol fojeasi hamon o’z yechimini topgani yo’q.
Ekosan xalqaro jamg`armasi global iqlim o`zgarishining mintaqaga ta’siri, oqibati va uni bartaraf etish yo'llari haqida ko`rik tanlovi e`lon qilgan.
Ekosan jamg`aramasi rahbari Yusuf Shodimetovga ko`ra, tanlovdan maqsad mutaxassislar e`tiborini ekologik xavf asoratlari borasidagi izlanishlarga jalb etishdir.
Orolbo`yi O`zbekistondagi eng og’ir ekolgik hudud sifatida qolmoqda. Vaziyat aholi salomatligiga keskin ta’sir o`tkazmoqda.
“Albatta, odamlar u yerda shu qiyinchilik sharoitiga chidab yashayapti. Bu qiyinchilikni oldini olish uchun hukumat, xalqaro tashkilotlar ko’mak bermoqda ”, - deydi u.
Qoraqalpog’istonlik jurnalistga ko`ra, og’ir ekologik vaziyat uchun rejalangan hukumat dasturlari aholi turmish darajasining o`ta qiyinligi uchun natija bermaydi.
“Bir gektar yerni yovvoyi o’tlardan tozalash uchun besh dollar pul to`lanadi. Uni bir odam 15 kunda tozalash mumkin. Mablag’ uning non puliga ham yetmaydi”.
Jurnalistga ko`ra, Orolbo`yi aholisi umri qisqarib bormoqda.
“Mustaqillik boshlarida O`zbekistonda o'rtacha umr 68 yosh deb olingan bo`lsa, hozirgi hisoblarga ko`ra 64 yosh. Agar buni Qoraqalpog`iston misolida ko`rsak, undan ham past bo`lishi tayin”, - deydi u.
Xorazmliklardan biriga ko`ra, ichimlik suvining tanqisligi bois vohada turli kasalliklarning, jumladan sariq kasalligining ko`payishi kuzatilmoqda.
“Toza ichimlik suvi yo’qligi sabab odamlar turli manbalardan suv ichishga majbur bo`lmoqda, mana ikki oydirki, toza ichimlik suvi yo’q”, - deydi u.
Ayrim tadqiqotchilarga ko`ra, yaqin o`n yilda Orolbo`yidagi vaziyatni yaxshilash uchun jiddiy choralar ko`rilmas ekan, bu hududda aholi yashashining o`zi mumkin bo`lmay qoladi.
Mutaxassislar bu jarayon hozirdanoq izga kirganini, suvli yerlar yil sayin qisqarib borayotgani, paxta monopoliyasi esa bu jarayonni yanada tezlashtirayotganini bildiradi.
Kuzatuvchilar nazarida suv taqchilligi muammosi yaqin kelajakda O`zbekiston uchun eng og’ir muammolardan biriga aylanadi
Aholining asosiy qismi qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirish bilan tirikchilik o`tkazayotgan bir davrda buning qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligi haqida xatarli taxminlar bor.
Kuzatuvchilardan biriga ko`ra, mintaqadagi siyosiy munozaralar asosan suv zaxiralariga taqaladi. Muammo bartaraf etilishining asosiy yo`li esa mintaqaviy hamkorlikni yo'lga qo'yish.