Geoekologiya asoslari va tabiatdan foydalanish

geoekologik xususiyatlarida biz uch holatga o‘z e’tiborimizni 
qaratishimiz lozim. Birinchisi, geoekologik munosabat 
xususiyatlari, aynan tabiat va jamiyat qonunlarini muayyan 

---

55
geotizimlar doirasida uyg‘unlashtirishga yo‘naltiradi. Aks 
holda ular nogeoekologik prinsiplar deya e’tirof etiladi. Zero 
tabiat qonunlari
– kishilarni o‘rab turuvchi atrof tabiiy muhitda 
kechayotgan hodisa va jarayonlarning jamiyat qonunlariga 
bo‘ysunmaydigan va kishilar faoliyatisiz ham namoyon eta 
oladigan kechinmasi. Ikkinchisi, kishilarning xatti-harakatlarini 
(yoinki biron-bir obyektga nisbatan munosabatlarini) belgi-
laydigan ijtimoiy me’yorlar yig‘indisi. Ijtimoiy munosabat esa 
nafaqat yuridik tusdagi huquqiy me’yorlardan, balki urf-odat, 
an’ana kabi milliy qadriyatlardan hamda inson madaniyatidan 
ham kelib chiqadi. Uchinchisi, xalqaro geoekologik munosabat 
mexanizmi, avvalam bor, huquq normalarida aks etishi lozim.
Xalqaro miqyosda umume’tirof etilgan tabiat va inson o‘r ta-
si dagi geoekologik munosabat prinsiplariga quyidagilar kiradi:
1. Tabiiy hodisa va jarayonlar ko‘pqirralidir. Shuning uchun 
ham ular har tomonlama obyektiv baholanishi va xalqaro 
ekspertizadan o‘tishi lozim. Bu degan so‘z
har bir tabiiy 
hodisa yoki jarayonga xo‘jalikning birlamchi sohaviy zaruriyat-
ga qarab yondashish talab etiladi. Lekin mazkur sohaviy 
yondashuv, avvalambor, insonlar yashaydigan geotizimlarni 
saqlab qolish va ularni qayta tiklash nuqtayi nazaridan amalga 
oshirilishi maqsadga muvofiq. Markaziy Osiyo mintaqasi 
tabiiy sharoitida har qanday o‘rmon geotizimlari qurilish 
yoki kimyoviy xomashyo manbayi emas, balki ekologik tizim 
yoki landshaftlarni bir me’yorda ushlab turuvchi element 
sifatida qaralishi kerak. Mintaqaning hech qancha maydonini 
egallamaydigan siyrak daraxtzor va butazorlar suv hamda tuproq 
muhofazasida «yashil qalqon», iqlimni mo‘tadillashtiruvchi 
«konditsioner», aholining madaniy dam olishini ta’minlaydigan 
«oromgoh» sifatida qarashni taqozo etadi.
Suv fondidagi daryolar Markaziy Osiyo sharoitida birinchi 
navbatda, sug‘orish va aholining maishiy xizmati uchun 
mo‘ljallanishi kerak. Chunki issiq iqlim (arid zona) sharoitida 
suv aholi uchun hayot manbayi. Sibir, Uzoq Sharq kabi sovuq 
yoki Janubiy Sharqiy Osiyo nam iqlimli mintaqalar uchun 

---

56
daryolar, avvalambor, aholining transport xizmatini bajaruvchi 
va arzon energetika manbayi hamda ishlab chiqarish 
xomashyo si bo‘lib hisoblanadi.
2. Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona 
foydalanish mintaqaviydir, ya’ni mahalliy va regional sharoitlarni 
(tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy) inobatga olgan 
hol 
da geoekologik tadbirlarni olib borish qoidasi demakdir. 
Mintaqaviy barqaror rivojlanishning tayanchi bo‘lgan tabiat 
boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish tabiiy 
resurslarni har tomonlama baholashni, istiqbolli yo‘nalishlarni 
aniq lashni, mahalliy sharoit va geoekologik vaziyatni inobatga 
olgan tarzda ularni amalga tatbiq etishni talab etadi. 
Chunki Markaziy Osiyo mintaqasida tabiiy obyektlarning 
son hamda sifat ko‘rsatkichlari maydon va makon bo‘yicha 
bir tekisda joylashmagan. Biron-bir mintaqada ma’lum bir 
tabiiy obyekt yoki resursning mo‘lligi ikkinchi bir mintaqada 
uning yetishmasligini qoplamaydi yoki biron-bir mintaqada 
geoekologik xavfsiz muhit sharoiti ikkinchi bir mintaqaning 
ekologik inqirozini bartaraf etishga asos bo‘la olmaydi.
3. Tabiiy hodisa va jarayonlar o‘zaro uzviy bog‘langandir. 
Yuqoridagi geoekologik prinsiplarning davomi sifatida shuni 
aytish kerakki, tabiatning ma’lum bir obyektini muhofazalash 
yoki uni buzish qolgan tabiiy obyektlarga o‘z ijobiy yoki 
salbiy ta’sirini albatta o‘tkazadi, ya’ni u «zanjir reaksiyasi» 
usulida ishlaydi. Masalan, tabiatda daryo va ko‘llarni 
muhofazalash o‘z-o‘zidan undagi baliqlarni hamda suv 
o‘tlarini muhofazalashga olib keladi. O‘rmonlarni asrash esa, 
avvalambor, ulardagi hayvonot dunyosini saqlashga, so‘ngra 
atmosfera havosi va suvlarning tozaligini ushlab turishga, 
tuproqning unumdorlik xususiyatini saqlab qolishga imkon 
beradi. Aksincha, o‘rmonlarda tuproq unumdorligini yo‘qotish, 
o‘simlik dunyosining siyraklashuviga, ularda yashovchi va 
oziqlanuvchi hayvonot dunyosining kamayishiga yoki qirilib 
ketishiga olib keladi. Geotizimdagi bir obyekt muhofazasini 
ikkinchisi orqali amalga oshirish qonuniyatini shakllantiradi.

---

57
4. «Zanjir reaksiyasi» qonuniyatining davomi, tabiatda 
hamma narsa muvozanatdadir. Masalan, Afrika qit’asidagi 
milliy bog‘larda tashkil etilgan qo‘riqxonalarda fillar sonining 
ko‘payib ketishi u yerdagi o‘simlik dunyosining siyraklashuviga 
va tuproq unumdorligining pasayishiga olib kelmoqda. Shuning 
uchun ham, ma’lum bir obyekt muhofazasiga qaratilgan ekologik 
tadbirni, qolgan tabiiy obyektlar imkoniyatlariga mos ravishda va 
ilmiy asoslangan tarzda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.
5. Yuqorida zikr etilgan to‘rt ekologik prinsip bizlardan 
tabiat mu hofazasiga kompleks yondashuv prinsipini tatbiq 
qilishni taqozo etadi. Tabiatni muhofaza qilish va shu bilan bir 
qatorda, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni biron-bir soha 
yoki yo‘ 
na 
lish bo‘ 
yicha to‘liq amalga oshirib bo‘lmaydi. Unga 
kompleks ravishda 
– 
sohalararo boshqaruv va nazorat asosida 
yondashuvni talab eta 
di. O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya 
va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi ning faoliyati 
xuddi ana shu komplekslilik prinsipiga asoslangandir. 
6. Milliy, regional va global ekologik manfaatlar birligi yoki 
tabiatni muhofaza qilish sohasida mahalliy, mintaqaviy va xal qaro 
manfaatlarni uyg‘unlashtirish umumiy geoekologik prinsipdan 
kelib chiqadi, ya’ni tabiatda ketayot 
gan barcha jarayonlar va 
hodisalar hech qanday ma’muriy chegaralarga bo‘ysunmaydi. 
Shuning uchun ham har bir davlatning milliy ekologik 
qonunchiligida xalqaro ekologik normalarni implementatsiya 
(tatbiq) qilish zarur. Hech qachon atmosfera havosiga 
chiqazilayotgan is gazi shu yerda muallaq holda turib qolmaydi, 
balki qo‘shni davlat va xalqaro hamjamiyatga xavf tug‘di 
radi. 
Norin yoki Vaxsh daryo suvini milliy mulk obyekti sifatida 
qaralmaydi yoinki uni tovarga aylantirib bo‘lmaydi, zero suvni 
sotib olmasalar zaxira sifatida saqlab qo‘yishning iloji yo‘q. Orol 
muammosi aynan shu tariqa global muammoga aylangandir.
7. Ekologik javobgarlikning muqarrarligi prinsipi ekologik 
huquqbuzarlarga nisbatan (xoh u tabiatni muhofaza qilish, xoh 
tabiiy resurs lardan oqilona foydalanish bo‘ladimi), albatta, salbiy 
yuridik oqibatlarni keltirib chiqarishi lozim. Shuning uchun ham 

---

58
xalqaro munosabatlarda va ayniqsa, Markaziy Osiyoda, tabiiy 
resurslardan foydalanish va ularni muhofaza qilishga qaratilgan 
har qanday davlatlararo shartnoma, deklaratsiya, rezolutsiya va 
shu kabi yuridik hujjatda javobgarlik sanksiyalari belgilangan, 
ularni amalga oshirish mexanizmi aniq qilib ko‘rsatilgan bo‘lishi 
lozim. Aks holda huquqiy negilizm odatiy holatga aylanib qoladi.