Геоэкология табиий муҳитни комплекс ўрганишнинг илмий йўналиши сифатида


Геоэкологик муаммоларнинг ўзаро таъсири ва ўзаро боғлиқлиги


Download 56.51 Kb.
bet3/5
Sana30.04.2023
Hajmi56.51 Kb.
#1410319
1   2   3   4   5
Bog'liq
1 BOB

1.3 Геоэкологик муаммоларнинг ўзаро таъсири ва ўзаро боғлиқлиги

Мазкур нозик табиий боғлиқлик ва ўзаро таъсирлар шунчалик беқарорки, ташқаридан бўладиган биронта ўзга таъсирнинг юз бериши билан улар ўзгаришга учраши мумкин. .Бунинг оқибатида аввалги табиий ҳолдаги боғлиқлик бузилади, маконда ва замонда беқарор бўлган янги турдаги сунъий боғдиқлик таркиб топади. Янгидан вужудга келган вазиятда табиат компонентларининг ўзаро боғлиқлик тизими эндиликда аввалги экотизимнинг нисбатан бойроқ маҳсулдорлигини сақлаб тура олмайди, кўпинча маҳсулдорлик пасайиб кетади, боз устига турли номатлуб ҳодисалар вужудга кела бошлайди.


Фойдаланилган адабиётлар:

  1. Рафиқов А.А., Тетюхин Г.Ф. Снижение уровня Аральского моря и изменение природных условий Низовьев Амударьи.– Т.:

  2. "Фан", 1981.– 200 с. 4. Рафиқов А.А. Геоэкологик муаммолар.- Т., 1979

  3. . Рафиқов А.А. Геоэкология асослари. –Т.: ЎзМУ нашриѐти, 2000. – 68 б.

  4. Қирғизистон Республикасида табиатни муҳофаза қилишнинг 2010 ҳамда 2025 йилларгача мўлжалланган давлат дастури, 2004, 2017 йй.

  5. . Чигаркин А.В. Геоэкология и охрана природы Казахстана. – Алматы, "Казак университети", 2003. – 338 б.;

  6. . Голубев Г.Н. Геоэкология. – М.: "Геос", 1999. – 338 с.

  7. . Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. – Т.: ЎзМУ нашриѐти, 2005. – 512 б. 1

  8. . Нигматов А.Н., Реймов П.Р., Абдуреймов С.Ж. Геоэкологический мониторинг и оценка дельтовых равнин.- Т.: "Turon iqbol", 2006. – 128 с.

  9. Нигматов А.Н. Табиий география ва геоэкология назарияси.- Т.: ―Наврўз‖,2018- 220-б.

  10. Нигматов А.Н. Геоэкология ва унинг асосий муаммолари // ЎзМУ ахборотномаси, 3-сон. – Т., 2004. 21–26-б

2.1 Табиий муҳит экологик мувозанатининг шаклланиши ва ривожланиши
Табиатда вужудга келган организмлар усиш ва ривожланиш жараёнида узлари яшаб турган му\ит билан мулок,отда буладилар ва бу жараён атроф-му^ит узгаришига олиб келади. Масалан, усимликлар куёш энергиясини ва \аводан карбонат ангидридни ютиб, тупрокдан сув ва минерал модцаларни шимиб олиб, узларининг танасида фотосинтез жараёнини ^тказиб, органик моддалар хрсил киладилар. Атроф-мух.итга эса кислород ажратиб, турли \айвонларни ва инсонни органик модда \исобига озикданишини ва кислород хисобига нафас олишини таъминлайдилар. Шундай кдлиб, тирик организмларнинг эволюцион ривожланиши натижасида табиат ва ундаги организмлар Уртасида жуда мураккаб муносабатлар, табиатда геологик ва биологик жараёнлар вужудга келади. Миллион йиллар давомидаги эволюцион ривожланишнинг энг юкрри махрули сифатида инсон пайдо булгандан бошлаб, у табиат билан чамбарчас богланди. Табиат инсонга озук;а, яшаш жойи, \аво, сув, либос, мехмат куролларини берган ва инсон ^зи яшаб турган му\итни урганиб, усимлик ва х^йвонлардан фойдаланиш, тошдан курол ясашни йулга куйган.
Ҳозирги замон фанида жамият билан табиий муҳит ўртасидаги функционал алоқалар майдони интенсив равишда зичлашиб боришига мувофиқ келиб чиқаётган янги вазифаларга жавоб сифатидаги жараёнлар кузатилмоқда.
Экологияни бошқа кўп сонли конкрет туташ илмий фанлар билан бойиши экологик муаммоларни бартараф қилиш учун энг муҳим истиқболли йўналишлардан биридир. Фанни экологиялашнинг муҳим белгиси – инсоннинг табиатни ўзгартирувчи амалиёти билан жипсий алоқада бўлган жамиятни табиий муҳит ва уларнинг ўзаро муносабатларини тадқиқ қилишнинг назарий даражасини бойитишдир.
Экологик муаммоларни тадқиқ қилишда фанлар яхлит бир нарса сифатида бўлиши керак. Бу яхлитлик тадқиқотчилар олдида турган мақсадларни бирлигига асосланади – жамиятни табиий муҳит билан ўзаро муносабатларини уйғунлаштириш учун билимлар билан таъминлаш ва тадқиқот предметини бирлиги (табиатни ўзгартириш амалиёти). Яхлитликни бу икки асоси инсон ва табиий муҳит ўзаро муносабатларини билиш методологиясини яхлитлигини фараз қилади. Бундай методология ижтимоий ва табиий – илмий билишни хусусиятлари ва ютуқларини ўз ичига олиши керак.
Чунки экологик билиш табиат ва инсон тўғрисидаги фанлар ўртасида оралиқ ва боғловчи воситадир. Экологик билим методологияси ўз ичига меъёрий жихатларни олиши ва борлиқни олдиндан акс эттириш ва ўзгартириш усулларидан фойдаланиши керак. Шунинг билан бирга у табиий – илмий методология, инсон фаолиятини ҳисобга олган ҳолда биосферани ўзгариши ва ривожланишининг муҳим омили сифатида ҳамма белгиларини сақлаб қолиши керак.
Экология фанининг асосий вазифаси тур вакиллари \осил киладиган популяциялар, турли ценозлар, биоценозлар ва экосистемаларнинг \осил булиши, ривожланиш крнунларини аникдаш, уларнинг му^ит билан муносабатларини ёритишдан иборат. Умумий экологиянинг асосий вазифалари Киевда булиб утган экологларнинг учинчи конф еренциям к^арорларида куйидагича белгиланган: 1) организмлар ва му^ит уртасидаги куп циррали муносабатларни аницлаш учун турларнинг му^итга тарихий мослашиш йулларини урганиш; 2) экосистемаларда учрайдиган турлар сони ва таркиби %амда улар учрайдиган ернинг щлими, тупроц тури, жойнинг %олатини урганиш; 3) экосистеманинг тузилишини, у ерда учрайдиган турларнинг бир-бирлари ва уларнинг му%ит билан %амда улик табиат компонентлари билан булаётган муносабатларини очиш; 4) экосистеманинг таркибини курсатувчи у;арорат, намлик, тупрощинг тури, тузлар М1щдори (сувда, ту пройда) ва биоген моддаларнинг борлиги щмда оз ва куплигини атщлаш; 5) экосистема мщдорини солиштиришда, унинг асосий компонентларининг узаро ва му%ит билан ало^аларини очиб, турларнингусиш, купайиш ва фотосинтез жараёнида х;осил буладиган фитомассани %амда унинг %айвонлар томонидан узлаштириш тезлигини ани^лаш; 6) экосистемаларда унрайдиган барча компонентларнинг фасллар буйича содир буладиган узгаришларини урганиб, у ёки бу экосистема асосида умумий цонунлар яратиш, келажак учун чора-тадбирлар ишлаб чициш. Юкрридагилардан куриниб турибдики, экология узига хос йуллар билан ривожланган, такомиллашган ва баркдрорликка эришган мустакдл фандир. У фан сифатида инсонлар. орасида этик, эстетик, адабий фикрлащ крнуниятларини такомиллаштирадиган фанлар к;аторидан урин олади.
Экосистемаларнинг энергия манбалари куёшдан келаётган энергия ва унинг фойдали к;исми экосистемалардаги организмларнинг таркиби, сони, тузилишини, ривожланиш жараёнини аникдайди. Энергия — умумий аницловчи экосистемаларни \аракатга келтирувчи куч \исобланади. Шу сабабли ^ам экосистемаларнинг энергетик манбалари: 1. Табиий, куёшдан х,аракатланади, бошк,а манбалардан энергия олмайди; 2. Табиий, ъуёшдан уаракатланади, боища манбалардан энергия олади; 3. Куёшдан %аракатланади ва инсон ёрдамида энергия олади; 4. Иссщлик орцали %аракатланадиган индустриал ша- %арлар. Экосистеманинг энергетик гуру^ларида энергия манбаи сифатида куёш энергияси ва кимёвий (ядро), иссик^лик (газ, нефть, кумир) энергиясидан фойдаланилади. Икки манба — чуёш энергияси ва иссик,лик энергияси экосистемаларни ^аракатга келтиришда бирданига ишлатилиши мумкин.
Табиий му\итда экологик хрлат узгарса, албатта, шу ернинг экологик омилларининг узаро нисбати х,ам ^згаради. Масалан, шимолда маълум турлар купайиши ва таркалишини чегараловчи омил иссикнинг етишмаслиги булса, жанубий районларда эса намлик, озука етишмаслиги ва юкори х,арорат чегараловчи омиллар ^исобланади. Бир экологик омилнинг узи бир тур учун бир вакгда, бир жойда чегараловчи омил булса, кейинчалик эса шу омилнинг мо\ияти узгаради. Бундай ^олатни организмларнинг ривожланиш даврида куриш мумкин. Чунки ^симликлар ва ^айвонлар купайиш даврларида му^ит омиллари узгаришига нисбатан сезувчан буладилар. Масалан, жухори униб чик,иши, поя х;осил к,илиши, бошок,, шона х,осил кдлиш даврларида экологик омиллар турли даражада таъсир к;иладилар. Ёки кушларнинг бир минтакддан бошк;а бир минтак,ага кучиши — миграцияси даврида экологик омиллар уларнингтухумлари ва тухумдан чикдан ёш кушчалари учун чегараловчи х,исобланади.
Табиатда учрайдиган усимликларнинг ценозлари ичидаги катта ва кичик ареаллар купинча .бир-бирига тугри келмайди, чунки \ар бир тур му\ит омилларига узича мослашади, уларнинг таъсирини узича кабул килади. Тур вакилларининг экологик индивидуаллиги, уларнинг узларича мослашиши ирсий ва ривожланиш жараёнидан келиб чиккан хислатлар йигиндисидир. Бу хислатлар организмнинг ривожланиш (онтогенез) жараёнида вужудга келади, тур вакилларининг генотип ва фенотип \олатида юзага чикади. Табиатда учрайдиган популяциялар бир-би- рига ухшайдиган бир хил тур вакиллари булмайди. Шу тур вакилларининг узларига хос хислатларидан ташк^ари, уларнинг экологик индивидуаллиги турли \олларда юзага келади. Табиатда учрайдиган куплаб популяцияларни хосил кдлувчи тур вакиллари — индивидумлар у ёки бу мухит омилига купрокёки камроц, экологик мутаносибликда булади. Масалан, айрим индивидумлар хароратнинг пасайишига жуда сезгир булса, иккинчиси анча чидамли, учинчи индивидум эса хдвонинг озгина куриганига хам бардош бера олмайди, яна бири жуда курук жойларда усади.






Дунёнинг турли жойларида юзага келган экологик офатлар (Чернобиль АЭСнинг портлаши, Оролнинг куриши, Уфа шахридаги химзаводнинг ёниши, нефтнинг сувга тушиши), ер усти ва ер ости ядро портлатишлари таъсири йил сайин хавфли булиб бормокда. Натижада биз табиатга т^рилаб булмайдиган зарар келтирмокдамиз. Атроф-му\итга антропоген таъсирнинг чегараси кенгайиб бормокда. Табиий му^итнинг энг асосий элементлари атмосфера, гидросфера ва литосферага катта хавф тугилди, улар тинимсиз ифлосланмокда. Турли келишмовчиликлар, бефарк^иклар, атроф-мух;ит, х>аво, денгиз ва океанлар, табиий бойликлар манбаларининг ифлосланишига олиб келди. Атроф-му\итни му^офаза килиш, табиий бойликлардан тежамкорлик билан фойдаланиш шу куннинг энг глобал экологик муаммоси хисобланади ва бу муаммо 6,3-6,7 млрд планета а^олисини, улар яшаётган давлатлар ва мамлакатлар манфаатини уз ичига камраб олади. "Экологиянинг бу муаммоси ер юзидаги тирикликни, энг аввало, инсонлар саломатлигини сакуташни кузда тутади. Бу хайрли ниятдан орк;ага к;айтиш, ер юзидаги хдётни, жамият тавдирини хавф остига, табиий офатлар ёк,асига келтириб, келажак авлодлар дунёга келадиган йулни олдиндан беркитиб куйишдан иборатдир.
Хар бир организм узи яшаб турган му\итда бир вакгнинг узида турли хил ик^пим, тупрок; ва биотик омиллар таъсирига учрайди. Тирик организмларнинг индивидуал ривожланиш жараёнининг *ар бир фазасига, тугридан-тугри таъсир циладиган муxит элементларига экологик омиллар дейилади. Экологик омиллар тирик организмга турлича таъсир утказадилар, яъни: 1. Айрим турларни маълум худудлардан сщ иб чи^арадилар ва уларнинг. географик жи^атдан тарцалишининг узгаришига олиб келадилар; 2. %ар хил турлар ривожланишига тугридан-тугри таъсир цилиб, уларнинг купайиши ва улишини узгартирадилар, бир жойдан иккинчи жойга миграция к,илиб, популяция ва биоценозлар %алинлигига таъсир щладилар; 3. Организмларда мослашиш хусусиятларини келтириб чик,аради, уларда ички ва таищи узгаришлар — сочилиб, гурух; булиб тарцалиши, цишки ва ёзги тинчлик даври, фотопери- од реакция ва бошцалар келиб чицишига сабаб буладилар. Му%ит омиллари вацт буйича %ам узгариб туради. Экологик омилларнинг узгариши аник, давр ичида булмайди. Улар об-^авонинг узгариши, табиий офатлар — довул, кучли бурон, сув босиши, сел келиши, ер силкинишлари, вулкрнлар таъсирида булади. Маълум вак^т ёки узок; давр ичида буладиган узгаришларга табиий мух,ит и^лйми исиб ёки совиб кетиш и, сув х;авзаларини $*т босиб кетиши, доимий мол бок,иш натижасида утлоцзорлар табиий \олати бузилиши, дарё этакларидаги тукдйзорлар кулларнинг сув та^чиллиги ок;ибатида й^крлиб кетиши - экологик омилларнинг узгаришларидир. Муздгг тушунчаси. Организмларнинг яшайдиган му^ити куйидагича таърифланади: му\ит — экологик тушунча, у комплекс табиий элемент ва вокрликлардан ташкил топтан булиб, тирик организмлар улар билан бевосита ва билвосита муносабатда буладилар. Му\ит элементлари организмлар холатига, Усиш, ривожланиш, купайиш, таркдлишига тугридан-тугри ёки бошк;а иккиламчи омил оркдли таъсир к;илади. Хар бир организмнинг мух,ити жуда хам куп органик ва ноорганик табиий элементлардан \амда инсон фаолиятидан келиб чик;адиган сунъий элементлардан ташкил топади. Му\итнинг бир элементи организм учун зарур б^лса, иккинчисини бори ёки йук,лигига организм бефарк;, му^итдаги учинчи элемент эса организм учун зарарли булиши мумкин. Масалан, о к, куён Штс1и$) бутазорлар ва урмонларда озук;а, кислород, сув, турли кимёвий бирикмалар билан маълум даражада доимий мулок,отда булади ва уларсиз у яшай олмайди. Мухитнинг айрим хислатлари эволюцион ривожланишнинг узок даврларида \ам узгармай крлган. Бунга ернинг тортиш кучи, куёшдан келаётган радиация; океанлар сувининг шурлиги, атмосферанинг таркиби кабилар киради. Мух;итнинг экологик омиллари, яъни харорат, намлик, шамол, озук,а, йиртк,ичлар, паразитлар, ракрбат кабилар доимий Узгариб туради. Масалан, х;арорат ер юзида фасл- лар давомида, \атто, кун давомида \ам узгариб туради. Лекин океаннинг чукур жойларида, горларда ^арорат доимо бир хилда сак^анади. Усимлик, ^айвонлар ва инсонларда учрайдиган паразитлар озуканинг куп ва доимий му- \итида яшаса, йирткичлар учун озука узгариб туради. Ташк;и му\ит табиий куч ва вокрликларнинг йигиндиси, моддалар ва энергиянинг таркалиши инсон фаолиятининг турли объектив ва субъектив кирралари б^либ, уларнинг баъзилари бир-бирлари билан алокдда булмасликлари хдм мумкин.
Табиий му^итда учрайдиган омилларни куйидаги асосий экологик гурухд’а таксимлаш мумкин: 1) абиотик; 2) биотик; 3) антропоген омиллар гуру^и. 1. Абиотик омиллар — организмларга таъсир киладиган ноорганик мухитнинг комплекс омилларидир. Бу омилларни кимёвий (атмосферанинг таркиби, сувнинг шурлиги, тупрокнинг таркиби, лойканинг кимёвий таркиби), физиковий ёки ин^лим (х,арорат, босим, ёруглик, намлик, шамол) омилларига булиш мумкин. Ер юзасининг тузилиши (рельеф), геологик ва иклим омиллари, абиотик омилларнинг хилма-хиллиги тирик организмларнИнг тарихий ривожланиши ва мухитга мослашишида а\амияти катта. Тирик организмларнинг сон ва сифати \амда биомассаси, уларнинг маълум ареал ичида таксимланиши, маълум чегараловчи омилларнинг таъсирига боглик- Масалан, чул шароитида тирик организм учун намлик, сув \айвонлари учун сувда эриган хрлдаги кислороднинг етарли микдорда булиш ёки булмаслиги чегараловчи омиллар хисобланади. 2. Биотик омиляар — му\итда учрайдиган организмларнинг х;аёт фаолияти, бир-бирларига таъсири ва улар Уртасидаги муносабатлардан иборат. Яъни бир тирик организмга, уни ураб турган бошк,а тирик жонзодларнинг \а р хил таъсири. Бу таъсир турли характерда булиши мумкин: 1) тирик организмлар бир-бирларига озука манбаи (усимликлар турли хайвонларга озук,а, ем-хашак; баъзи х;айвонлар йирт^ич хайвонларга озук;а, яъни товук;, тулкига, куён бурига); 2) бир тирик организм танаси бошк;а организмга (хужайин-паразит: сигир, от, ит танаси кана, бактерияларга, дарахтлар мо^лар, замбурумар ва бошкд эпифит усимликларга) яшаш мух;ити; 3) бир организм иккинчи организмнинг купайишига сабаб булиши (Усимликларнинг \ашаротлар ёрдамида чангланиши); 4) турли организмларнинг бошк;а организмлар (усимлик уругини \айвонлар, кушлар) ёрдамида тарк;алиши; 5) бир тур иккинчи турга физикавий ва кимёвий таъсир кдпиши (катта, шохланган дарахтни унинг тагида усаётган ут, усимликларга физикавий таъсири; пиёз, саримсок; ва кизил калампирни уларга як,ин Усаётган усимликларга кимёвий таъсири). 3. Антропоген омиллар — инсоннинг \аёт фаолияти органик дунёга таъсиридан иборат. Жамият ривожланиши билан инсонларнинг табиатга таъсир к,илишининг янгиданянги хиллари келиб чикиб, атроф-му^итда салбий экологик узгаришлар сезила бошлайди.

Download 56.51 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling