Geog 1 (38-янги). p65

Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Ekvatorial o‘rmonlar, savannalar, ferralit, seyba, karlik be-
gemot, gorilla, termitlar, baobab, tuyaqush, marabu.
Nazorat uchun savollar
1. Ekvatorial o‘rmonlar va savannalar qayerlarda joylashgan?
2. Savannalarning asosiy xususiyatlari nimalardan iborat?
3. Bu tabiat zonalari uchun qaysi o‘simlik va hayvonlar xos?
Amaliy topshiriqlar
1. Afrika tabiat zonalarini yozuvsiz xaritaga tushiring.
2. Darslik va atlas ma’lumotlari asosida tabiat zonalarida-
gi o‘simlik va hayvonlar nomlarini daftaringizga yozing.
24- §. Tropik cho‘llar va
subtropiklar
Tropik cho‘llar tabiati. Tropik havo massalarining nihoyatda
quruq ekanligi, havo bosimining yuqoriligi tropik chalacho‘l va
cho‘llarning tarkib topishiga sabab bo‘lgan. Tropik cho‘llar ma-
terikning katta qismini (30 %) egallaydi va, asosan, shimoliy
qismida joylashgan.
Sahroyi Kabir haqiqiy tropik cho‘llardan iborat. U dunyo-
dagi cho‘llarning eng yirigi (maydoni 7,8 mln kv km). Yillik yo-
g‘in miqdori 100 mm gacha. Ichki qismlarida bir necha yillar
davomida yog‘in yog‘maydi. Qum, chang-to‘zonli quruq va is-
siq samum shamoli kuchli esadi.
Tropik cho‘llarda tun bilan kunlik harorat keskin o‘zgaradi.
Masalan, kunduzi havo harorati 40 — 50°C bo‘lsa, kechasi
0 °C ga pasayishi mumkin. Buning natijasida cho‘ldagi tog‘larda
tog‘ jinslarida darz va yoriqlar paydo bo‘lib, kuchli parchala-
nishlar kuzatiladi. Bunday joylarda mahalliy aholi gamada deb
ataydigan toshloq sahrolar paydo bo‘ladi.

---

57
Bundan tashqari, tuproq va o‘simlik qoplamidan butunlay
mahrum bo‘lgan barxan qumli cho‘llar katta maydonni egal-
laydi. Cho‘l markazida Tibesti (3 415 m), Darfur (3 088 m),
Axaggar (2 918 m) kabi qoldiq tog‘lar bor.
Cho‘llarda chirindisiz qumoq cho‘l tuproqlari, pastlik joy-
larda sho‘rxok tuproqlar, vohalarda madaniy tuproqlar shakl-
langan. O‘simligi juda kam, pastlik joylarda sho‘ra, shuvoq,
saksovul, yulg‘un, buta, akatsiya, Namib cho‘lida noyob
velvichiya kabi o‘simliklar o‘sadi. Namib cho‘lining shimol va
sharq tomonlarida chalacho‘llar boshlanadi. Bu yerlarda yostiq-
simon o‘simliklar, molochay, aloe, yovvoyi sersuv tarvuzlar
o‘sadi. Tarvuzlarni hayvonlar va aholi suv o‘rnida iste’mol
qilishadi. Vohalarning asosiy o‘simligi xurmo hisoblanadi. Cho‘l
sharoitiga moslashgan antilopa, giyena (chiðor sirtlon), tulki,
chiyabo‘ri, tuya, kaltakesak, echkemar, toshbaqa kabilar aso-
siy hayvonlardir.