Geog 1 (38-янги). p65

Geoxronologik jadval
,
i
s
i
g
l
e
b
,
a
r
E
i
h
s
i
t
e
m
o
v
a
d
i
s
i
g
l
e
b
,
r
v
a
D
‘
g
o
T
i
h
s
i
n
a
l
a
m
r
u
b
r
a
l
h
s
i
r
a
g
z
‘
o
y
i
s
o
s
A
1
2
3
4
y
e
x
r
A
R
A
l
i
y
d
r
l
m
1
i
d
y
a
m
n
i
l
‘
o
B
-
v
u
s
,
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
b
y
i
d
d
O
.
n
a
g
l
‘
o
b
o
d
y
a
p
i
r
a
l
t
‘
o
y
o
z
o
r
e
t
o
r
P
R
P
l
i
y
d
r
l
m
2
i
y
u
Q
a
t
r
‘
O
i
r
o
q
u
Y
a
h
c
e
n
r
i
B
-
h
s
i
n
a
l
a
m
r
u
b
n
a
g
l
‘
o
b
r
a
l
,
r
a
l
t
‘
o
v
u
s
l
i
h
s
a
Y
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
b
.
n
a
g
n
a
l
j
o
v
i
r
y
o
z
o
e
l
a
P
Z
P
l
i
y
n
l
m
0
3
3
m
Ñ
,
y
i
r
b
m
e
K
O
,
k
i
v
o
d
r
O
S
,
r
u
l
i
S
D
,
n
o
v
e
D
C
,
r
i
m
‘
o
k
h
s
o
T
P
,
m
r
e
P
l
a
k
y
a
B
n
o
d
e
l
a
K
n
i
s
r
e
G
,
r
a
l
m
z
i
n
a
g
r
o
a
d
k
i
l
q
u
r
u
Q
r
a
l
k
i
l
m
i
s
‘
o
,
a
s
q
i
n
y
a
.
n
a
g
n
a
l
j
o
v
i
r
.
n
a
g
l
‘
o
b
l
i
s
o
h
r
i
m
‘
o
k
h
s
o
T
r
a
l
‘
g
o
t
a
s
k
e
k
i
g
r
i
z
o
H
.
n
a
g
l
‘
o
b
o
d
y
a
p
y
o
z
o
z
e
M
Z
M
l
i
y
n
l
m
3
7
1
T
,
s
a
i
r
T
I
,
a
r
u
Y
r
C
,
r
‘
o
B
y
o
z
o
z
e
M
)
y
i
r
e
m
m
i
k
(
r
a
l
r
v
a
z
o
n
i
d
t
a
b
y
a
h
a
B
.
n
a
g
l
‘
o
b
o
d
y
a
p
y
o
z
o
n
y
a
K
Z
K
l
i
y
n
l
m
7
6
g
P
,
n
e
g
o
e
l
a
P
N
,
n
e
g
o
e
N
Q
,
n
e
g
o
p
o
r
t
n
A
p
l
A
-
n
i
m
m
i
l
q
i
,
r
a
l
‘
g
o
t
h
s
o
Y
,
i
r
a
l
a
n
o
z
t
a
i
b
a
t
,
i
r
a
l
a
q
a
t
.
n
a
g
l
‘
o
b
o
d
y
a
p
m
a
d
o
Geografik qobiqning umumiy qonuniyatlari. Geografik qobiq
rivojlanishi va tabiat komplekslarining tabaqalanishida ham
o‘ziga xos qonuniyatlar mavjud. Ular Yerning umumiy geografik
qonuniyatlari deb ataladi. Bu qonuniyatlarni bilish insonga
tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, atrof-muhitni muhofaza
qilish va unga zarar yetkazmaslik, ekologik muvozanatni buz-
maslik choralarini ko‘rish imkonini beradi. Bir butunlik, modda
va energiyaning tabiatda aylanib yurishi, davriy yoki ritmik
hodisalar, geografik zonallik va balandlik mintaqalanishi (hu-
dudiylik) geografik qobiqning umumiy qonuniyatlaridir. Bular
geografik qobiqning rivojlanish qonuniyatlarini namoyon qiladi
(3- rasm).
Geografik qobiqning bir butunligi. Geografik qobiqda hech

---

14
3- rasm. Geografik qobiqning shakllanishi.
Quyosh sistemasi, 5 mlrd yil
Yer sayyorasi, 4,6 mlrd yil
Yerning ichki qobiqlari, 4,6 — 4,0 mlrd yil
Yadro
Mantiya
Yer po‘sti,
litosfera
Yerning tashqi qobiqlari, 4 — 3,5 mlrd yil
Atmosfera
Gidrosfera
Biosfera
Geografik qobiq
bir tabiat komponenti alohida rivojlanmaydi. Ular doimo bir-
birlari bilan bog‘langan va o‘zaro ta’sir etib turadi. Agar birorta
tabiat komponenti o‘zgarishga uchrasa, boshqa tabiat kom-
ponenti ham albatta o‘zgaradi. Masalan, oddiygina biror da-
raxtzorning kesilishi oqibatida quyidagi o‘zgarishlar sodir bo‘-
ladi: yerosti suvlari sathi pasayadi, u yerda yashovchi hayvonot
olami boshqa joyga ko‘chadi. Shuningdek, shamol ta’siri
kuchayib, tuproq yemirilishiga olib keladi. Shu atrofdagi ob-
havoda o‘zgarish ro‘y beradi. Kechalari salqinroq, kunduzi is-
siqroq bo‘ladi.
Bundan tashqari, geografik qobiqning tarkibiy qismlari
atmosfera, gidrosfera, biosfera va litosfera doimo bir-biri bilan
aloqada, bir-biriga o‘tib turadi. Masalan, havo tarkibidagi suv
bug‘lari gidrosfera, chang zarralari litosfera, qushlar, hasha-
rotlar biosfera elementlaridir. Suvdagi organizmlar biosfera

---

15
elementi bo‘lsa, undagi qum zarralari va turli qattiq jinslar,
loyqa litosfera elementidir.
Geografik qobiqda modda va energiya almashinuvi. Geo-
grafik qobiqning to‘rtta tarkibiy qismida, ya’ni atmosfera, gid-
rosfera, litosfera va biosferalarda modda va energiya almashinuvi
ikkita — gorizontal va vertikal yo‘nalishda kuzatiladi. Atmosfera
va Dunyo okeanidagi suvning harakatida va litosferadagi vul-
qonlar harakatida moddalarning ham gorizontal, ham vertikal
almashinuvi bo‘ladi. Geografik qobiqdagi modda va energiyaning
almashinuviga Yerning ichki energiyasi, Quyosh energiyasi
hamda gravitatsiya kuchi ta’sir etadi. Geografik qobiqda modda
va energiya to‘xtovsiz almashinib turadi. Bu jarayon murakkab
bo‘lib, unda sifat o‘zgarishlari sodir bo‘ladi.
Geografik qobiqda ritmik (davriy)lik. Tabiatda vaqt o‘tishi
bilan bir xil hodisalarning takrorlanib turishi ritmiklik deb ata-
ladi. Ritmiklik ikkiga bo‘linadi: sutkalik va yillik (fasliy).
Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishi sutkalik, Quyosh atrofida
to‘liq bir marta aylanishi yillik yoki fasliy ritmlarga sabab bo‘-
ladi. Sutkalik ritmiklikka kun bilan tun almashishi misol bo‘ladi.
Natijada, sutka davomida harorat va namlik o‘zgarib turadi.
Hayvonot olami hayotida ham ritmiklik aks etadi. Masalan, ay-
rim hayvonlar kunduzi faol bo‘lib, kechasi dam olsa, boshqa-
lari, aksincha, tunda juda faol bo‘ladi. Tog‘lardagi qor va muz-
liklar kunduzi ko‘proq eriydi. Shuning uchun daryolar tushdan
keyin sersuvroq bo‘ladi.
Fasliy ritmiklikka Yerda yil fasllarining almashinishi misol
bo‘ladi. Tabiatda ko‘p yillik ritmikliklar ham mavjud. Bularga
Quyoshdagi jarayonlar va Yer ichki kuchlari ritmikligi sabab
bo‘ladi.