Geog 1 (38-янги). p65

Litosfera plitalari tektonikasi. 1968- yilda amerikalik bir
guruh olimlar (L. R. Sayks, J. Oliver va b.) yangi mobilizm,
ya’ni „litosfera plitalari tektonikasi“ giðotezasini e’lon qilishdi.
Bu Beruniy, Vegener g‘oyalari asosida yaratilgan eng so‘ng-
gi, mukammal giðotezadir. Okean tubi tadqiqotlari, kosmik
tasvirlar tahlili, aniq geodezik o‘lchovlar va boshqa manbalar-
dan olingan yangi ma’lumotlar natijasida litosfera plitalarining
turli tomonga, har xil tezlikda harakatlanayotganligi ma’lum
bo‘ldi. Bunga yuqori mantiya va astenosfera qatlamlaridagi
moddalarning uyurmali harakati sababdir (5- rasm).
5- rasm. Litosfera plitalarining harakat mexanizmi.
Mantiya
Materik yer
po‘sti
Okean yer
po‘sti
YADRO
Kengayish
Siqilish

---

21
Mantiya moddalarining yuqori tomonga harakatlanishi nati-
jasida litosfera plitalari bir-biridan uzoqlashadi. Natijada o‘rta
okean tizmalari paydo bo‘lib, bazaltli okean po‘sti kengayadi. Bu
hududda darz (rift)lar, yer yoriqlari, harakatdagi vulqonlar
mavjud hamda kuchli zilzilalar bo‘lib turadi. Kengayish ho-
disasi Afrika yer yorig‘i, Baykal ko‘li, Qizil dengiz va boshqa
joylarda ham kuzatilgan.
Fan-texnika taraqqiyotining yangi ma’lumotlari asosida
materiklar va okeanlarning vujudga kelishi haqida yanada mu-
kammalroq giðotezalar yaratilishi mumkin. Hozircha litosfera
plitalari tektonikasi giðotezasi ko‘pchilik tadqiqotchi olimlar
tomonidan tan olingan.
Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Moddalarning saralanishi, mobilizm, Beruniy giðotezasi,
Pangeya, Pantalassa, Lavraziya, Gondvana.
Nazorat uchun savollar
1. Quyosh sistemasi, Yer, litosfera qanday hosil bo‘lgan?
2. Beruniy giðotezasi qanday mazmunga ega?
3. Qaysi giðotezani ko‘pchilik tan olgan?