Geog 1 (38-янги). p65

Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Yevrosiyo, Yevropa, Osiyo, Muhammad al-Xorazmiy,
„Beruniy qonuni“, Bobur, Ibn Sino, Ma’mun akademiyasi.
Nazorat uchun savollar
1. Yevrosiyoning qanday xususiyatlarini bilasiz?
2. Yevrosiyo qaysi okeanlar oralig‘ida joylashgan?
3. O‘rtaosiyolik olimlarning geografik merosi haqida bila-
sizmi?
Amaliy mashg‘ulotlar
1. Yevrosiyo materigining chekka nuqtalarini yozuvsiz xa-
ritaga tushiring.
2. O‘rtaosiyolik allomalarning geografik merosini dafta-
ringizga yozing.
50- §. Geologik tuzilishi va
foydali qazilmalari. Relyef i
Yevrosiyoning geologik tuzilishi. Geologik jihatdan Yevr-
osiyo qadimgi mustahkam platformalardan va ularni tutash-
tiruvchi turli yoshdagi burmali mintaqalardan tashkil topgan.
Qadimgi Lavraziya materigining parchalanishidan Yevrosiyo va
Shimoliy Amerika ajralgan (65 mln yil muqaddam). Hozirgi
paytda Yevrosiyo materigida ikkita faol geosinklinal mintaqa bor:
Alp-Himolay va Tinch okean „olovli halqasi“. Bu mintaqalarda
harakatdagi vulqonlar, dahshatli zilzilalar tez-tez bo‘lib turadi.
Bu mintaqa tog‘lari yosh, burmali, palaxsali tog‘lar bo‘lib,
ba’zi joylarda zanjirli tizimlarni (Alp-Himolay), boshqa joyda
tog‘ tugunlarini (masalan, Pomir, Tibet) hosil qiladi. Alp-Hi-
molay geosinklinal mintaqasining O‘rta dengiz qismida Etna,
Stromboli, Vezuviy kabi harakatdagi vulqonlar, bizning o‘l-
kamiz — O‘rta va Janubi-Sharqiy Osiyoda halokatli zilzilalar
(Ashxobod — 1948, Toshkent — 1966, Hindukush — 2002, Eron —

---

116
2003, Indoneziya — 2004, 2009, Xitoy — 2009 va b.) bor. Bu-
lar Yer po‘stining faolligidan dalolat beradi.
Qazilma boyliklari. Yevrosiyo foydali qazilmalarga boy.
Rudali foydali qazilmalar magmatik va metamorfik tog‘ jinslari
tarkibida ko‘p uchraydi. Shimoli-sharqiy Xitoy, Skandinaviya va
Hindiston yarimorolidagi temir rudalari magmatik tog‘ jins-
laridan qazib olinadi. Sharqiy Yevropa platformasidagi Kursk
magnit anomaliyasi temir ruda koni metamorfik tog‘ jinslarida
hosil bo‘lgan. Oltin, mis, volfram, uran, qalay, simob va
boshqa rangli metallar hamda qimmatbaho toshlarning hosil
bo‘lishi magmatik tog‘ jinslarida ko‘p uchraydi. Pireney yarim-
orolida, Sibirda, O‘rta Osiyoda, Koreya yarimorolida oltin
konlari, Markaziy Yoqutiston, Hindiston yarimorolida olmos
konlari ko‘p. Uralda, Hindiston yarimorolida, Shri-Lanka
orolida turli xil qimmatbaho zangori sapfir (ko‘k yoqut), qizil
yoqut konlari bor.
Cho‘kindi jinslar qatlamlarida, asosan, neft, gaz, tosh va
qo‘ng‘ir ko‘mir konlari tarkib topgan. Yevrosiyo neft va gaz
konlarining boyligi jihatidan boshqa materiklardan oldingi
o‘rinni egallaydi.
Relyefi. Asosiy relyef shakllariga tog‘ va tekisliklar tegishli.
Tog‘lar materik maydonining 50 % qismini egallaydi. Ular geo-
sinklinal mintaqalarda va litosfera plitalarining o‘zaro to‘qnashgan
zonalarida tarkib topgan. Ural, Dekan, Qozog‘iston yassi tog‘ligi
eng keksa qadimgi tog‘lardir. Yoshargan tog‘larga Tyanshan,
Oltoy, eng yosh tog‘larga Alp, Karpat, Kavkaz, Pomir, Hin-
dukush, Kopetdog‘ va boshqalar tegishli. Vulqonli tog‘lar Kam-
chatka yarimorolida, Kuril, Sitsiliya va Islandiya orollarida, Apen-
nin yarimorolidagi tog‘larda, Karpat va Kavkaz tog‘larining ay-
rim qismlarida tarqalgan. Harakatdagi eng baland vulqoni Kam-
chatka yarimorolidagi Klyuchi Sopkasidir — 4 750 m.
Yer yuzasining eng baland nuqtasi Himolay tizmasidagi
Jomolungma (Everest) bo‘lib, uning mutlaq balandligi 8 848 m.
Yer shari quruqligining eng past nuqtasi ham Yevrosiyoda joy-
lashgan O‘lik dengizdir (–405 m).
Tekisliklar keksa va yosh platformalar ustida tarkib topgan.

---

117
Sharqiy Yevropa, Sharqiy Sibir, Hindiston, Buyuk Xitoy, Ara-
biston yarimorolidagi tekisliklarning zamini eng keksa plat-
formalar hisoblanadi. G‘arbiy Sibir, Hind-Gang va Turon
pasttekisliklari zamini esa yosh bo‘lib, ular cho‘kindi jinslar
bilan qoplangan (ilovadagi 27- rasmga qarang).
Tekisliklarning yuza qismi qir-adirlar va past tog‘lar bilan
murakkablashgan.
Tog‘ va tekisliklarning rivojlanishi hamda shakllanishida
to‘rtlamchi davrdagi muz bosish bosqichlaridagi muzlarning
faoliyati ham katta rol o‘ynagan.
Yevrosiyoning shimolida va baland tog‘larda muzlar hosil
qilgan relyef shakllari ko‘p uchraydi.