Geografiya va geoaxborot tizimlari

12. Buyuk geografik kashfiyotlardan so‘ng Portugaliya va Ispaniya shaharlaridagi o‘ziga xos o‘zgarishlar.


Portugaliya tarixiga qarasak, Liberiyalik luzitan qabilalari yashagan zamonaviy Portugaliya hududlari m. a. 1 asrda Rim imperiyasi tarkibiga kirgan. V-VII asrlarda qadimgi Rim imperiyasidan so‘ng Luzitaniya, Provinsiya vandallar va vestgotlar bosqiniga duchor bo‘ldi. 713-718- yillarda mamlakat arablar tomonidan bosib olindi. 1095-yilda tashkil topgan Portugaliya grafligi asta-sekinlik bilan mavrlar (arablar) bosib olgan hududlarni qayta ishg‘ol qildi. 1493-yilda Alfonso I boshchiligida mustaqil Portugaliya qirolligi tashkil topdi va arablarga qarshi kurash davom etdi. V asrda mamlakatda hokimiyat tepasiga Avishlar sulolasi kelgan davrda Portugaliya yirik dengiz flotiga ega bo‘lgan davlatga aylandi. XV asr oxirlari va XVI asr boshlarida portugaliyalik dengizchilar (Diash, Vasko da-Gama, Kabral va boshqalar) bir qator geografik kashfiyotlar qilishgan, ammo Portugaliya tom ma’nodagi Ispaniya va Buyuk Britaniya kabi imperiyaga aylana olmadi. XVI asrning ikkinchi yarmida Portugaliya monarxiyasi zaiflashib, 1580-yilda ispan hukmronligi ostiga tushib qoldi. 1840-yilgacha, ya’ni Remels tashabbusi bilan mamlakatdan ispanlar quvilib, qirol taxtiga Brogansa sulolasi asoschisi Juan VI o‘tirguniga qadar, 1668-yilda Portugaliya yangidan mustaqil davlat deb e’lon qilindi. Biroq, 1703-yilgi Angliya bilan tuzilgan shartnoma idora qilish ittifoq munosabatlarini o‘rnatishni nazarda tutib, Portugaliya uning ta’sirida XX asrgacha yashadi. Napoleon urushlari davrida qirol sulolasi Portugaliyaning Braziliyadagi koloniyalarining biriga qochib o‘tib, u yerda Portugaliya fransuz qo‘shinlaridan ozod qilinguniga qadar istiqomat qildilar. 1822-yilda monarx taxtga qaytganidan so‘ng mamlakatning siyosiy hayoti beqaror bo‘lib, qirol hokimiyati tarafdorlari va sentabriyetlar (respublikachilar) o‘rtasidagi doimiy kurash bilan tavsiflanadi. 1910-yilda Portugaliya Respublika deb e’lon qilindi, biroq 1932-yilda qat’iy avtoritar boshqaruviga asoslangan Estado Nabo (Yangi davlat) tuzumini e’lon qilgan Salazar diktaturasi o’rnatildi. 1968-yilda Salazar o‘rniga kelgan M. Kayetanu ungacha mavjud bo‘lgan siyosatini davom ettirdi, biroq 1974-yil 25-aprelda general Spinola boshchiligidagi bir guruh ofitserlar tomonidan ag‘darildi. Shundan keyin mamlakatda muhim ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlar roy berdi.
Portugaliyada shahar ma'muriy bo'linma emas, shuning uchun shahar odatdagiga to'g'ri kelmaydi munitsipalitet, kabi butunlay shahar munitsipalitetlari bundan mustasno Lissabon, Portu, Funchal, Amadora, Entroncamento va San-Joaoda Madeyra.
Engko'p shaharlarga ega bo'lgan munitsipalitet Paredes munitsipaliteti to'rtta shaharni o'z ichiga olgan.
1910 yilgacha bu joy shahar tomonidan e'lon qilingan qirol nizomi Portugaliyaning hozirgi shaharlarida 25 marta sodir bo'lgan (qirollik nizomlari shaharlarga ham berilgan) Portugaliya imperiyasi; masalan, San-Paulu 1711 yilda). Davomida Portugaliyaning birinchi respublikasi, jarayon parlamentga o'tkazildi, bu uchta shaharni shahar toifasiga ko'tardi. Diktatorlik Estado Novo rejim bu safar hukumat qarori bilan Portugaliya materikidagi yettita shaharni (shuningdek, yana bir qancha mustamlakalarda) e'lon qildi. 1974 yildan keyin Chinnigullar inqilobi, shaharlarni e'lon qilish parlamentga qaytdi va hozirda Portugaliyada 156 ta shahar bor, natijalaridan biri bu unvon avvalgi obro'ga ega bo'lmasligi.
Ispaniyada Rekonkista tugatilgandan keyin Portugaliyadan tashqari butun Pireney yarim oroli ispan qirollari qo’l ostida birlashtiriladi . Sardiniya , Sitsiliya , Balear orollari , Neapolitan qirolligi , Navarra ham Ispaniyaga qaragan . XIV asrning I yarmida Ispaniyaga geografik kashfiyotlarda , mustamlakalar bosib olishda , Amerika bilan savdoda va xalqaro munosabatlarda asosiy o’rinni egallagan
1516 yil Ferdinand Aragon vafotidan keyin ispan taxtini Karl I egallaydi . Onasi tomonidan u Ferdinandning nabirasi , otasi tomondan imperator Maksimilian I Gabsburgning nabirasi bo’lgan. Otasidan Germaniyadagi mulklari va Niderlandiyani meros oladi.1519 yildan imperator Karl V sifatida tan olinadi . XVI asr o’rtalaridan boshlab Ispaniyaning iqtisodiy va siyosiy tushkunligi boshlanadi. Siyosiy birlashuvi va kuch – qudratining o’sishiga qaramasdan Ispaniyaning viloyatlari ijtimoiy – iqtisodiy jihatdan bir – biridan keskin farq qilgan . Aholining ¾ qismi Kastiliyada yashagan . Kastiliyada yerlar boshqa viloyatlarda bo’lganidek , dvoryanlar , katolik cherkovi va ruhoniy – ritsar ordenlari qo’lida edi . Rekonkista vaqtidan boshlab dehqonlarning asosiy qismi shaxsan erkin hisoblangan . Dehqonlar tsenz to’lab,feodallar yerlariga merosiy egalik qilganlar . Yerlarni ular tashlab ketishlarimumkin bo’lgan va boshqa ma’lum huquqlarga ham ega bo’lganlar . Ayniqsa arablardan tortib olingan Yangi Kastiliya va Granadaga kelib o’rnashgan dehqonlarning sharoiti yaxshi bo’lgan . Ular shaxsan erkin bo’lish bilan bir qatorda, Kastiliyashaharlari kabi huquq va imtiyozlarga ega bo’lganlar .
Aragon va uning tarkibiga kirgan Kataloniya , Valensiya va Navarraning ijtimoiy siyosiy tuzumi Kastiliyadan keskin farq qilgan. Bu yerda XVI asrda ham krepostnoy qaramlikning eng og’ir ko’rinishlari saqlanib qolingan . Feodallar dehqonlarning mulklarini meros olishi va ularni o’ldirishi mumkin bo’lgan . XV asr oxiridagi qo’zg’olondan keyin dehqonlar shaxsan erkinlikni qo’lga kiritishadi . Xristianlikni qabul qilgan arablarning avlodlari – morisklar shahar va qishloqlarning ayanchli va huquqsiz kishilari hisoblangan . Ular Granada , Andaluziya va Sevil’yaning chekkalarida yashashgan. Ular kamhosil yerlarga haydalib, hosilning 1/3 qismini sen’orga to’lashgan. Bundan tashqari ular davlatga va cherkovga ham soliq to’laganlar ,daromadli hunarlar bilan shug’ullanishga yo’l qo’yilmagan . Inkvizitsiya ularni qattiqta’qib qilgan .Shunday og’ir sharoitlarda morisklar zaytun , uzumzor , shakarqamish , ipakchilik bilan shug’ullanganlar .
XVI asr boshlarida shaharlar kengayishi va mustamlakalarda mahsulotga talab ortishi natijasida qishloq xo’jaligi rivojlanishi kuzatiladi . Burgos , Valyadolid, Madina del Kampo kabi yirik shaharlar atrofida uzumzorlar va zaytun maydonlari kengaydi .